[Cast/​Gal] Leni­nis­mo y libe­ra­ción nacio­nal /​Leni­nis­mo e liber­taçom nacional

Mau­ri­cio Cas­tro, mili­tan­te de Pri­mei­ra Linha

Repro­du­ci­mos la ver­sión amplia­da del tex­to publi­ca­do en la nº 73 de Abren­te, publi­ca­do por la orga­ni­za­ción comu­nis­ta e inde­pen­den­tis­ta galle­ga Pri­mei­ra Linha en julio de 2014.

La cues­tión nacio­nal en el mar­xis­mo ha sido obje­to de una impor­tan­te pro­duc­ción teó­ri­ca que par­te de los fun­da­do­res, Karl Marx y Frie­de­rich Engels, si bien es nece­sa­rio afir­mar que no fue un tema cen­tral en nin­guno de ellos, ni es la mar­xis­ta la pri­me­ra corrien­te de pen­sa­mien­to intere­sa­da en el asun­to. De hecho, fue pre­ci­sa­men­te a par­tir de Lenin, y coin­ci­dien­do con el desa­rro­llo de la fase impe­ria­lis­ta del capi­ta­lis­mo a lo lar­go del siglo XX, que se pro­du­je­ron las más impor­tan­tes con­tri­bu­cio­nes a la teo­ría y a las luchas nacio­na­les en las corrien­tes revo­lu­cio­na­rias marxistas.

Yen­do bre­ve­men­te a los ini­cios, debe­mos indi­car la par­cial com­pren­sión de algu­nas impor­tan­tes impli­ca­cio­nes del fenó­meno nacio­nal y del nacio­na­lis­mo por par­te de los pri­me­ros teó­ri­cos mar­xis­tas y de las otras corrien­tes de la izquier­da en el siglo XIX. Cree­mos que la impor­tan­cia de la cues­tión nacio­nal par­te del ori­gen mis­mo del capi­ta­lis­mo como modo de pro­duc­ción, en la medi­da que la explo­ta­ción, la opre­sión y el domi­nio de unas nacio­nes sobre otras cons­ti­tu­yen un aspec­to de la mis­ma tota­li­dad social y uni­ver­sal: la explo­ta­ción, opre­sión y domi­nio que se da en el inte­rior de una for­ma­ción social con­cre­ta den­tro del modo de pro­duc­ción capitalista.

Esto es así en la medi­da que hoy sabe­mos bien que el pro­pio desa­rro­llo his­tó­ri­co del capi­ta­lis­mo no podría haber lle­ga­do al gra­do de desa­rro­llo glo­bal actual sin la fun­ción de inter­cam­bio des­igual y sin el expo­lio ili­mi­ta­do rea­li­za­do por las gran­des poten­cias capi­ta­lis­tas euro­peas en rela­ción a sus colo­nias. Fue eso lo que per­mi­tió el avan­ce tec­no­ló­gi­co y eco­nó­mi­co nece­sa­rio para la uni­ver­sa­li­za­ción del capi­ta­lis­mo como pro­ce­so histórico(1) a par­tir de los esta­dos-nación cen­tra­les en que sur­gió el mun­do burgués.

Marx y Engels: La visión a par­tir del capi­ta­lis­mo avan­za­do europeo

Es un hecho bien cono­ci­do el naci­mien­to his­tó­ri­co del esta­do-nación como for­ma jurí­di­co-ins­ti­tu­cio­nal al ser­vi­cio de la expan­sión mer­can­til e indus­trial en el ascen­so de la bur­gue­sia como nue­va cla­se diri­gen­te, en su lar­go pro­ce­so de afir­ma­ción que le per­mi­tió reba­sar los lími­tes de las vie­jas rela­cio­nes de pro­duc­ción. La subs­ti­tui­ción pri­me­ro fac­tual y des­pués legal de la rela­ción sala­rial entre patro­nes y tra­ba­ja­do­res, el sopor­te jurí­di­co del esta­do de dere­cho como legi­ti­ma­ción de las nue­vas nor­mas impues­tas a la divi­sión del tra­ba­jo y la nece­sa­ria aper­tu­ra de un mer­ca­do úni­co esta­tal ayu­dan a enten­der el avan­ce acom­pa­sa­do entre las nue­vas for­mas de capi­ta­lis­mo y las nue­vas for­mas esta­ta­les a su servicio.

Es esa cons­ta­ta­ción por par­te de los pro­pios Marx y Engels en el cora­zón de la Euro­pa desa­rro­lla­da del siglo XIX (Ingla­te­rra) que los lle­vó a defi­nir esa nue­va for­ma esta­tal como hecho pro­gre­si­vo no sólo en la pro­pia Euro­pa (don­de Ale­ma­nia sufría un retra­so socio­eco­nó­mi­co refle­ja­do en el retra­so en la cons­ti­tui­ción de la nue­va nación uni­fi­ca­da), sino tam­bién en el res­to del pla­ne­ta. El opti­mis­mo con que ambos auto­res con­tem­pla­ban la expan­sión del mode­lo cen­tral euro­peo a otras regio­nes del mun­do, como Asia o Amé­ri­ca, expli­ca el apo­yo sin reser­vas a la colo­ni­za­ción de la India por par­te del impe­ria­lis­mo bri­tá­ni­co, a la ane­xión terri­to­rial mexi­ca­na por par­te del joven capi­ta­lis­mo nor­te­ame­ri­cano o inclu­so su errá­ti­ca valo­ra­ción de la figu­ra y del papel de Simón Bolí­var. En su visión, la impo­si­ción de mode­los capi­ta­lis­tas avan­za­dos acor­des con el patrón euro­peo lle­va­ría a las nacio­nes ins­ta­la­das en modos de pro­duc­ción atra­sa­dos a la con­for­ma­ción de pro­le­ta­ria­dos capa­ces de lide­rar futu­ros pro­ce­sos revolucionarios.

En el caso del con­ti­nen­te euro­peo, el cri­te­rio de Marx y, sobre todo, de Engels enfren­ta­rom con­tra­di­cio­nes entre la con­de­na de los lla­ma­dos “pue­blos sin his­to­ria”, con­si­de­ra­dos inca­pa­ces de pro­ta­go­ni­zar su pro­pia eman­ci­pa­ción y, por eso, con­de­na­dos a la des­apa­ri­ción por la inexo­ra­ble impo­si­ción del corres­pon­dien­te Estado-Nación(2), por­ta­dor del capi­ta­lis­mo; y los que, inca­pa­ces has­ta ahí de cons­truir su pro­pio Esta­do, pro­ta­go­ni­za­ban pro­ce­sos que ambos vie­ron con abier­ta simpatía(3). Más allá de su “tra­di­cio­nal” apo­yo al movi­mien­to nacio­nal pola­co, espe­cial­men­te sig­ni­fi­ca­ti­vo va a ser el que le darán al inde­pen­den­tis­mo irlan­dés. Sig­ni­fi­ca­ti­vo, no sólo por­que con­tra­di­ce su visión meca­ni­cis­ta en rela­ción a las colo­nias ame­ri­ca­nas y asiá­ti­cas, sino tam­bién por­que ambos viven en Ingla­te­rra, cono­cien­do de cer­ca ese con­flic­to nacional(4), cada vez más agu­di­za­do a medi­da que avan­za el siglo XIX, alcan­zan­do for­mas insu­rrec­cio­na­les por par­te del movi­mien­to feniano irlandés.

Las suce­si­vas recom­po­si­cio­nes del capi­ta­lis­mo inglés des­pués de cada cri­sis, la absor­ción del movi­mien­to car­tis­ta por el sis­te­ma, la inte­gra­ción de los otro­ra com­ba­ti­vos sin­di­ca­tos para limi­tar­se a la lucha por mejo­ras sala­ria­les, las vota­cio­nes mayo­ri­ta­rias con­tra los par­ti­dos obre­ros en la déca­da de los 60… Engels iden­ti­fi­ca el sig­ni­fi­ca­ti­vo pro­gre­so e inte­gra­ción del pro­le­ta­ria­do inglés en el capi­ta­lis­mo como resul­ta­do del expó­lio de las colo­nias. De ahí al apo­yo expre­sa­do a la “colo­nia blan­ca” irlan­de­sa hay sólo un paso que ambos cama­ra­das no tar­da­ron en dar con total cla­ri­dad, avan­zan­do hacia posi­cio­nes de mayor cohe­ren­cia con los obje­ti­vos libe­ra­do­res del marxismo.

Impla­ca­ble fren­te al cos­mo­po­li­tis­mo y a las tesis proudho­nia­nas de des­pre­ciar cual­quier con­flic­to nacio­nal como “pre­jui­cio anti­cua­do”, Marx escri­be a Engels en 1866, comen­tan­do la dis­cu­sión en un encuen­tro entre dife­ren­tes corrien­tes obre­ras en Lon­dres, en el cual algu­nos fran­ce­ses defen­dían la diso­lu­ción en peque­ñas comu­nas aso­cia­das como alter­na­ti­va a la con­for­ma­ción de los moder­nos esta­dos: “Los ingle­ses se rie­ron mucho cuan­do empe­cé dicien­do que nues­tro ami­go Lafar­gue y otro que aca­ba­ban de abo­lir las nacio­na­li­da­des, nos habla­ban en fran­cés, es decir, un idio­ma que no com­pren­dían las 910 par­tes del audi­to­rio. Des­pués suge­rí que por nega­ción de las nacio­na­li­da­des, Lafar­gue pare­cía enten­der, muy incons­cien­te­men­te, la absor­ción de ellas en la ejem­plar nación francesa”(5).

Final­men­te, ¿los obre­ros tie­nen patria?

No es obje­to de estas líneas abor­dar la posi­ción de Marx y Engels en la cues­tión nacio­nal, pero cree­mos impor­tan­te haber pre­sen­ta­do algu­nos tra­zos gene­ra­les, ya que cons­ti­tu­yen la base sobre la cual Lenin irá a cons­truir su pro­pia teo­ría y prác­ti­ca. Por eso es por lo que creo útil abor­dar, aun­que sea de mane­ra bre­ve, la famo­sa polé­mi­ca sobre la posi­ción de Marx fren­te a la rela­ción entre los obre­ros y la patria.

Dife­ren­tes auto­res y movi­mien­tos polí­ti­cos, sobre todo a lo lar­go del siglo XX, han inter­pre­ta­do de mane­ra diver­sa la sen­ten­cia mar­xia­na, con­te­ni­da en el Mani­fies­to Comu­nis­ta, según la cual “Los obre­ros no tie­nen patria”.

Según Hora­ce B. Davis, estu­dio­so de las rela­cio­nes his­tó­ri­cas entre socia­lis­mo y nacionalismo(6), algu­nos inter­pre­ta­ron la afir­ma­ción de Marx como “pura retó­ri­ca sar­cás­ti­ca”. Sin embar­go, tomán­do­la en serio, admi­ti­ría tres interpretaciones:

1. La inca­pa­ci­dad del pro­le­ta­ria­do para desa­rro­llar cual­quier cul­tu­ra nacio­nal debi­do a la posi­ción de extre­ma explo­ta­ción que pade­ce en el capitalismo.

2. El pro­le­ta­ria­do solo “ten­drá patria” cuan­do tome el con­trol del Esta­do a tra­vés de un pro­ce­so revo­lu­cio­na­rio, de ahí que “aún no ten­ga patria”.

3. La cla­se obre­ra es por defi­ni­ción “inter­na­cio­nal”, por lo tan­to es irre­le­van­te su ads­crip­ción nacio­nal. Este argu­men­to se iden­ti­fi­ca­ría com la visión defen­di­da por Baku­nin, no por Marx, en el seno de la I Internacional.
La inter­pre­ta­ción que haga­mos tie­ne su impor­tán­cia, por cuan­to afec­ta a la nece­sa­ria dis­tin­ción entre inter­na­cio­na­lis­mo y cos­mo­po­li­tis­mo. Sien­do indu­da­ble el carác­ter inter­na­cio­na­lis­ta del mar­xis­mo des­de su naci­mien­to, tan­to Marx como Engels com­ba­tie­ron las posi­cio­nes cos­mo­po­li­tas en el seno de la I Inter­na­cio­nal, como de mane­ra bre­ve apun­ta­mos en los dos ejem­plos arri­ba repro­du­ci­dos. O sea, inter­na­cio­na­lis­mo no sig­ni­fi­ca indis­tin­ción o diso­lu­ción de las iden­ti­da­des nacionales.

Es ver­dad que la asun­ción de las luchas nacio­na­les tie­ne en Marx y Engels lími­tes en par­te depen­dien­tes de su “creen­cia” en el patrón de desa­rro­llo “pro­gre­si­vo” acor­de com el mode­lo euro­peo has­ta la revo­lu­ción socia­lis­ta. De ahí deri­va tam­bién su pre­fe­ren­cia por los gran­des espa­cios esta­ta­les como arti­cu­la­ción del inter­na­cio­na­lis­mo entre pue­blos indus­tria­li­za­dos avan­za­dos. Sin embar­go, tam­bién es ver­dad que la evo­lu­ción del pen­sa­mien­to de ambos teó­ri­cos de la revo­lu­ción los lle­vó la una cada vez más fir­me asun­ción de las luchas de los pue­blos opri­mi­dos y en nin­gún caso defen­die­ron la des­apa­ri­ción de las nacio­nes como carac­te­rís­ti­ca de la futu­ra socie­dad comunista.

Entre las limi­ta­cio­nes obje­ti­vas que mar­ca­ron los abor­da­jes del pro­ble­ma nacio­nal por par­te de Marx y Engels, habrá que tener en cuen­ta que, si bien su obra apun­ta la ten­den­cia del movi­mien­to del capi­tal hacia la con­cen­tra­ción y hacia la mun­dia­li­za­ción, nin­guno de ellos asis­tió al sur­gi­men­to de los mono­po­lios y de la fase imperialista.

Tras Marx-Engels y antes de Lenin: Entre el chau­vi­nis­mo y la insu­fi­cien­te com­preen­sión del hecho nacional

La gran con­tri­bu­ción de Lenin fue, sin lugar a dudas, reba­sar las caren­cias de los auto­res que, siguien­do el mar­xis­mo, inten­ta­ron rea­li­zar una atua­li­za­ción de la com­preen­sión y del pro­gra­ma revo­lu­cio­na­rio en el plano nacio­nal. Karl Kautsky, Otto Bauer, Gueor­gui Plekha­nov, Rosa Luxem­bur­go, Leon Trotsky, Josif Sta­lin… con muy dife­ren­tes gra­dos de com­preen­sión e inter­pre­ta­ción del hecho nacio­nal en la nue­va fase impe­ria­lis­ta, coin­ci­den al pro­ta­go­ni­zar aná­li­sis insu­fi­cien­tes o des­en­fo­ca­das por diver­sas cau­sas. Del chau­vi­nis­mo kauts­kis­ta, que lo lle­va, con el con­jun­to de la II Inter­na­cio­nal, a defen­der la bur­gue­sía de su pro­pio país en 1914; has­ta el meca­ni­cis­mo cos­mo­po­li­ta de Plekha­nov, padre de los mar­xis­tas rusos, que cree en la pro­gre­si­va “eli­mi­na­ción de las dife­ren­cias nacio­na­les”; el deter­mi­nis­mo eco­no­mi­cis­ta de Rosa Luxem­bur­go, que nie­ga cual­quier via­bi­li­dad nacio­nal a su pro­pio pue­blo, el pola­co; o el cul­tu­ra­lis­mo de Bauer y los aus­tro­mar­xis­tas; así como el ecle­ti­cis­mo de Trotsky, a camino entre el cul­tu­ra­lis­mo y el eco­no­mi­cis­mo; y la rígi­da rece­ta sta­li­nia­na, carac­te­ri­za­da por la insu­fi­cien­te dis­tin­ción entre el nacio­na­lis­mo de la nación opre­so­ra y el nacio­na­lis­mo de la nación oprimida(7).

Sin entrar en el desa­rro­llo de las dife­ren­tes visio­nes sobre el asun­to en el cam­po del mar­xis­mo, sí que­re­mos des­ta­car que fue en deba­te con esos auto­res y auto­ras, entre otros, así como en la escue­la prác­ti­ca de la tra­yec­to­ria his­tó­ri­ca de 25 años de mili­tan­cia revo­lu­cio­na­ria, como Vla­dí­mir Illitch per­fi­ló de más madu­ra teo­ri­za­ción mar­xis­ta para el capi­ta­lis­mo mono­po­lis­ta desa­rro­lla­do ante sus ojos a lo lar­go del pri­mer cuar­to del siglo XX.

Lenin: las nacio­nes opri­mi­das como suje­tos polí­ti­cos al ser­vi­cio de la revolución

Como pri­me­ra carac­te­rís­ti­ca del pen­sa­mien­to de Lenin, ya des­de 1903, en que comien­za a escri­bir sobre el asun­to, debe­mos des­ta­car el reco­no­ci­mien­to explí­ci­to del dere­cho de auto­de­ter­mi­na­ción y el recha­zo abier­to de la opre­sión nacio­nal. De hecho, el POSDR (Par­ti­do Obre­ro Social demó­cra­ta Ruso) se con­vir­tió en ese año en el pri­mer par­ti­do mar­xis­ta en incluir en su pro­gra­ma el dere­cho a la autodeterminación.

Has­ta la Revo­lu­ción de 1905, pode­mos afir­mar, con el estu­dio­so Javier Villa­nue­va, que la suya es una “defen­sa pasi­va” de los dere­chos nacio­na­les, con esca­sa dedi­ca­ción teó­ri­ca y una cla­ra des­con­si­de­ra­ción prác­ti­ca en cuan­to a la impor­tán­cia de la reso­lu­ción del pro­ble­ma nacio­nal en el inte­rior del Impe­rio ruso(8).

La revo­lu­ción de 1905 regis­tra una cam­bio de ten­den­cia, con el pro­ta­go­nis­mo del movi­mien­to de libe­ra­ción nacio­nal en Fin­lán­dia, don­de se regis­tran las mayo­res movi­li­za­cio­nes. A pesar del debi­li­ta­mien­to del movi­mien­to revo­lu­cio­na­rio en los años que se siguen a la derro­ta, a par­tir de 1912 el fac­tor nacio­nal gana peso tác­ti­co en la lucha polí­ti­ca nue­va­men­te ascen­den­te con­tra el zaris­mo. Los pue­blos opri­mi­dos en que no se habían mani­fes­ta­do expre­sio­nes de afir­ma­ción nacio­nal en tér­mi­nos polí­ti­cos comien­zan a hacer fren­te a la cre­cien­te rusi­fi­ca­ción for­za­da de un nacio­na­lis­mo Gran-Ruso exa­cer­ba­do, teme­ro­so de per­der sus pri­vi­le­gios nacionales.

Lenin, que siem­pre había reco­no­ci­do los dere­chos nacio­na­les como prin­ci­pio demo­crá­ti­co, asu­me aho­ra una posi­ción acti­va, inte­grán­do­los como par­te de la impres­cin­di­ble acu­mu­la­ción de fuer­zas revo­lu­cio­na­rias. Es en esta altu­ra y en ese con­tex­to de mayor pro­ta­go­nis­mo del fac­tor nacio­nal que pide a un “mara­vi­llo­so geor­giano” que ela­bo­re un tra­ba­jo que pue­da ser­vir de base a la orien­ta­ción polí­ti­ca del Par­ti­do Bol­che­vi­que. El artícu­lo “El mar­xis­mo y la cues­tión nacio­nal” es con­clui­do en 1913, cons­ti­tu­yen­do el más impor­tan­te tex­to teó­ri­co ela­bo­ra­do por Sta­lin. A pesar de sus caren­cias, algu­nas de sus tesis per­ma­ne­ce­rán como refe­ren­cia duran­te déca­das para las izquier­das conec­ta­das a la III Inter­na­cio­nal post-Lenin, entre otras corrien­tes polí­ti­cas (9).

Sin embar­go, en el inter­va­lo entre 1913 y la muer­te de Lenin, el tra­ba­jo de Sta­lin ni cum­plió la tarea para la cual había sido ela­bo­ra­do, ni el pro­pio Vla­dí­mir Ilitch lo citó en su cada vez más abun­dan­te ela­bo­ra­ción teó­ri­ca sobre la mate­ria. Con todo, sí detec­ta­mos aspec­tos comu­nes al que va a ser el pro­gra­ma bol­che­vi­que has­ta 1917, como la rati­fi­ca­ción del reco­no­ci­mien­to del dere­cho de auto­de­ter­mi­na­ción o una rígi­da nega­ti­va tan­to a las pro­pues­tas aus­tro­mar­xis­tas como a las fede­ra­ti­vas del Bund (orga­ni­za­ción de la izquier­da socia­lis­ta judía en el inte­rior de Rusia). En ambos aspec­tos, las cosas van a cam­biar con la vic­to­ria revo­lu­cio­na­ria, abrién­do­se la apli­ca­ción de polí­ti­cas aná­lo­gas a las pro­pues­tas por el aus­tro­mar­xis­mo (en rela­ción a la ense­ñan­za de la len­gua ídich a la popu­la­ción judia en Ucrá­nia y Bie­lo­rru­sia) y reco­no­cién­do­se solu­cio­nes de tipo fede­ral a nivel orga­ni­za­ti­vo del nue­vo Esta­do obrero(10).

En otros pun­tos, las tesis de Sta­lin dis­cor­dam de las defen­di­das por Lenin en los años siguien­tes. ES el caso del psi­co­lo­gis­mo (“psi­co­lo­gía pecu­liar”, “fisio­no­mia espi­ri­tual” y “comu­ni­dad de psi­co­lo­gía”, lo lla­ma Sta­lin) y de la “exi­gen­cia” de una tabla cerra­da de carac­te­rís­ti­cas impres­cin­di­bles para la “cata­lo­ga­ción” de una comu­ni­dad huma­na como nacio­nal. Son ellas: “comu­ni­dad esta­ble, his­tó­ri­ca­men­te for­ma­da y sur­gi­da sobre la base de la comu­ni­dad de idio­ma, de terri­to­rio, de vida eco­nó­mi­ca y de psi­co­lo­gía, mani­fes­ta­da esta en la comu­ni­dad de cul­tu­ra”. Según el autor del tex­to, “bas­ta con que fal­te ni que sea solo uno de esos ras­gos, para que la nación deje de ser tal”.

Tan cho­can­te como la “exi­gen­cia” del cita­do “catá­lo­go inte­gral”, que Lenin des­car­ta explí­ci­ta­men­te en dife­ren­tes escri­tos sobre el asun­to, es la ausen­cia del que el pro­pio Vla­dí­mir Ilitch irá a afir­mar como ele­men­to cen­tral para el reco­no­ci­mien­to de la nación: La voluntad(11) y, en con­se­cuen­cia, la exis­ten­cia de un suje­to polí­ti­co que cons­tru­ye la nación.

Lla­ma la aten­ción tam­bién, en la visión de Sta­lin, la afir­ma­ción de que, en Euro­pa Occi­den­tal, todos los esta­dos coin­ci­den con espa­cios nacio­na­les, situan­do el caso irlan­dés como úni­ca excep­ción. Con­tra­di­ce así su pro­pia defi­ni­ción dog­má­ti­ca, pues es evi­den­te la exis­ten­cia de dife­ren­tes comu­ni­da­des nacio­na­les en el inte­rior de la mayo­ría de los esta­dos capi­ta­lis­tas del occi­den­te euro­peo. Al con­tra­rio, Sta­lin con­si­de­ra que la Euro­pa Orien­tal se carac­te­ri­za por la exis­ten­cia de “Esta­dos mul­ti­na­cio­na­les”. Ese dife­ren­te tra­ta­mien­to de los esta­dos occi­den­ta­les y orien­ta­les res­pon­de a la exclu­sión del fac­tor volun­tad y, por lo tan­to, del carác­ter polí­ti­co de la afir­ma­ción nacio­nal. Eso le per­mi­te tan­to omi­tir la exis­ten­cia de las nacio­nes sin Esta­do en Euro­pa Occi­den­tal como reser­var para los impe­rios ruso y áus­tro-hún­ga­ro la “asun­ción de la tarea de uni­fi­car las nacio­na­li­da­des en un Esta­do”. En el caso de Hun­gria, lle­ga a expli­car la cons­tru­ción del Esta­do-Nación hún­ga­ro por ser la nacio­na­li­dad magiar “la más apta para la orga­ni­za­ción esta­tal” (sic).

Otra carac­te­rís­ti­ca del nacio­na­lis­mo expli­ca­do por Sta­lin es la insu­fi­cien­te dis­tin­ción entre nación opre­so­ra y nación opri­mi­da, igua­lan­do ambas en la dispu­ta inter­bur­gue­sa que, en el caso de la nación opri­mi­da, inten­ta arras­trar a otras cla­ses bajo la ban­de­ra de los intere­ses de la “patria”; una patria que Sta­lin escri­be así, entre comillas.

Coin­ci­de con Lenin, sin embar­go, al defi­nir la auto­de­ter­mi­na­ción como el dere­cho a la ple­na sepa­ra­ción, así como, en simul­tá­neo, a la nega­ti­va a favo­re­cer a auto-orga­ni­za­ción del pro­le­ta­ria­do de cada nación opri­mi­da: “…los obre­ros están intere­sa­dos en la fusión com­ple­ta de todos sus cama­ra­das en un ejér­ci­to inter­na­cio­nal úni­co…”. Sola­men­te des­pués de la lle­ga­da al poder del Par­ti­do Bol­che­vi­que cam­bia­rá Lenin su posi­ción en ese terreno, defen­dien­do la fede­ra­ción tan­to a nivel de par­ti­do como del nue­vo Esta­do obre­ro: la Unión de Repú­bli­cas Socia­lis­tas Sovié­ti­cas (URSS, crea­da en 1922).

Tam­bién coin­ci­den en el reco­no­ci­mien­to de Suí­za como más avan­za­da demo­cra­cia bur­gue­sa en el abor­da­je de la diver­si­dad nacio­nal. En el caso de Lenin, lle­ga a poner­la como ejem­plo de la solu­ción de la cues­tión lin­güís­ti­ca, con­tra­po­nien­do su mode­lo terri­to­rial con el “cul­tu­ral-nacio­nal” que defen­día la corrien­te aus­tría­ca de Otto Bauer(12).

El esque­ma­tis­mo y redu­cio­nis­mo del artícu­lo de Sta­lin va a ser reba­sa­do en todos los fren­tes por el desa­rro­llo teó­ri­co (y prác­ti­co) de la línea polí­ti­ca leni­nis­ta los años siguien­tes, has­ta 1917 y en los años siguintes.

Sin embar­go, el paso de Kautsky para el cam­po bur­gués con moti­vo de la Gue­rra de 1914 ace­le­ra la rup­tu­ra de Lenin con quien había sido para él un impor­tan­te refe­ren­te teó­ri­co. La suce­sión de acon­te­ci­mien­tos y el pro­ta­go­nis­mo cre­cien­te de las luchas nacio­na­les le obli­gan a ela­bo­rar un mar­co teó­ri­co pro­pio los años siguientes.

Per­fi­la con cla­ri­dad la dis­tin­ción entre nación opre­so­ra y nación opri­mi­da, par­tien­do de la exten­sión de la posi­ción de Marx sobre Irlan­da, pro­yec­tan­do a la reali­dad impe­rial rusa el prin­ci­pio de que ”un pue­blo que opri­me otro pue­blo no pue­de ser libre”. Denun­cia cada vez más abier­ta­men­te el nacio­na­lis­mo opre­sor ruso y detec­ta su influen­cia en el cam­po popu­lar, así como Marx y Engels habían detec­ta­do el bri­tá­ni­co en el pro­le­ta­ria­do inglés. Sitúa cla­ra­men­te el movi­mien­to popu­lar como suje­to de la auto­de­ter­mi­na­ción y reafir­ma el carác­ter polí­ti­co (no mera­men­te cul­tu­ral ni eco­nó­mi­co) del hecho nacio­nal; decla­ra la dura­bi­li­dad de los fenó­me­nos nacio­na­les con­tra las teo­rías meca­nis­tas sobre la dilu­ción de las dife­ren­cias entre las nacio­nes y sitúa en el impe­ria­lis­mo la cau­sa para una explo­sión de lucha en las peque­ñas nacio­nes euro­peas que favo­re­ce­rán la lucha del pro­le­ta­ria­do socialista(13).

En el ámbi­to inter­na­cio­nal, ape­la a la inclu­sión del prin­ci­pio de auto­de­ter­mi­na­ción en los pro­gra­mas de los esta­dos euro­peos más avan­za­dos, rom­pien­do con la incon­se­qüen­te omi­sión de Euro­pa Occi­den­tal como esce­na­rio de las luchas de liber­ta­ción nacio­nal y con­tra­rian­do las tesis del artícu­lo de Stalin.

El año 1917 mar­ca un nue­vo paso ade­lan­te. Coin­ci­dien­do con cri­sis revo­lu­cio­na­ria rusa, Lenin ya ha aban­do­na­do la idea de la bon­dad intrín­se­ca de la inte­gri­dad terri­to­rial del Impe­rio. Los dere­chos nacio­na­les son incor­po­ra­dos al pro­gra­ma revo­lu­cio­na­rio, jun­to a la rei­vin­di­ca­ción de la tie­rra y de los soviets como orga­nis­mos de nue­va demo­cra­cia popu­lar. Ele­men­tos aje­nos has­ta ahí al pro­gra­ma bol­che­vi­que, con­si­gue así ganar sim­pa­tías en las pobla­cio­nes de las nacio­nes opri­mi­das, arti­cu­lar la estra­te­gia obre­ra-cam­pe­si­na y pre­pa­rar el ascen­so de la corrien­te bol­che­vi­que en los órgaos de doble poder a lo lar­go del año 17.

Sólo como mues­tra del pen­sa­mien­to avan­za­do de Lenin en la com­pren­sión del hecho nacio­nal, entre los núme­ro­sos tex­tos publi­ca­dos duran­te ese año, des­ta­ca­mos dos ejem­plos de su apues­ta por el reco­no­ci­mien­to de la nación en tér­mi­nos de suje­to polí­ti­co y volun­tad, con­tra el rece­ta­rio dog­má­ti­co de su cama­ra­da geor­giano pos­te­rior­men­te adop­ta­do por la III Internacional.

“…Lo que es pecu­liar en Rusia es la gigan­tes­ca­men­te rápi­da tran­si­ción de la vio­len­cia sal­va­je hacia el más refi­na­do enga­ño. La cues­tión fun­da­men­tal es la renun­cia a las ane­xio­nes no de pala­bra, sino de hecho. Rech aúlla por la decla­ra­ción de la social­de­mo­cra­cia de que la incor­po­ra­ción de Cour­land en Rusia es ane­xión; lo es toda incor­po­ra­ción de una nación con­tra su volun­tad, sin impor­tar si tie­ne un idio­ma pro­pio, siem­pre que ella se con­si­de­rar­se a si mis­ma como nación dife­ren­te. Ese es un pre­jui­cio de los Gran-Rusos, cul­ti­va­do duran­te siglos…” (V. I. Leni­ne. De las Actas de la Con­fe­ren­cia de toda Rusia del Par­ti­do Bol­che­vi­que. Mar­zo de 1917) (negri­ta aña­di­da por mí).

“Será con­si­de­ra­do ane­xio­na­do cual­quier terri­to­rio, cuya popu­la­ción, en el trans­cur­so de las últi­mas déca­das (des­de la segun­da mitad del siglo XIX), haya expre­sa­do su dis­con­for­mi­dad con la incor­po­ra­ción de su terri­to­rio a otro Esta­do, o con su situa­ción den­tro del Esta­do; tan­to si esa dis­con­for­mi­dad ha sido expre­sa­da en escri­tos, en reso­lu­cio­nes par­la­men­ta­rios, asam­bleas, reunio­nes muni­ci­pa­les u otros orga­nis­mos simi­la­res, en docu­men­tos esta­ta­les y diplo­má­ti­cos, sur­gi­dos del movi­mien­to nacio­nal en otros terri­to­rios, en con­flic­tos nacio­na­les, cho­ques, dis­tur­bios, etc” (V. I. Lenin. Obras Com­ple­tas en espa­ñol, T. XXVII, p 460. Ed. Akal)

Lenin, la cohe­ren­cia y el com­pro­mi­so con las luchas nacio­na­les tras 1917

Has­ta aquí hemos vis­to, de mane­ra esque­má­ti­ca, el desa­rro­llo del pen­sa­mien­to de Lenin avan­zar al rit­mo de los acon­te­ci­mien­tos polí­ti­cos, siem­pre estre­cha­men­te conec­ta­do al pul­so de la reali­dad y de las nece­si­da­des del avan­ce de la lucha revolucionaria.

Podría haber quién pre­ten­da acu­sar esa evo­lu­ción leni­nis­ta de sim­ple opor­tu­nis­mo o ins­tru­men­ta­li­za­ción de la lucha de los pue­blos opri­mi­dos. Sin embar­go, cree­mos que la ten­den­cia fue más bien la con­tra­ria. De las decla­ra­cio­nes favo­ra­bles aje­nas de com­pro­mi­so prác­ti­co real de los pri­me­ros años, el Par­ti­do Bol­che­vi­que avan­zó, no sin con­tra­di­cio­nes e inclu­so con­tan­do con sig­ni­fi­ca­ti­vas fuer­zas pro­xi­mas del chau­vi­nis­mo ruso o con esca­sa com­pren­sión de la impor­tan­cia de la cues­tión nacio­nal. Lenin se situó ahí al fren­te de la corrien­te más com­pro­me­ti­da con los dere­chos nacio­na­les de los pue­blos opri­mi­dos por el Impe­rio Ruso y, una vez toma­do el poder, su iden­ti­fi­ca­ción con esas luchas no dejó de aumen­tar, en con­tra­di­ción con sec­to­res impor­tan­tes de la diri­gen­cia bolchevique.

De hecho, los pri­me­ros años de polí­ti­ca revo­lu­cio­na­ria en el poder supu­sie­ron un sal­to sin pre­ce­den­tes en el gra­do de reco­no­ci­mien­to de esos dere­chos, inclu­yen­do el acce­so de doce­nas de len­guas al sis­te­ma de ense­ñan­za, la crea­ción de ins­ti­tui­cio­nes nacio­na­les pro­pias y el reco­no­ci­mien­to de la inde­pen­den­cia de Fin­lán­dia (1917) pri­me­ro y de Polo­nia, Esto­nia, Leto­nia y Lituá­nia la con­ti­nua­ción (1918).

Tam­bién supu­sie­ron, en la últi­ma eta­pa de su vida, uno de los moti­vos del enfren­ta­mien­to de Lenin con un sec­tor de la diri­gen­cia del par­ti­do, enca­be­za­da por el geor­giano Josif Sta­lin (Comi­sa­rio del Pue­blo para las Nacio­na­li­da­des), en los años 1922 y 1923, con moti­vo de la polí­ti­ca apli­ca­da en Geór­gia, pasan­do por enci­ma de los cri­te­rios de los pro­pios diri­gen­tes bol­che­vi­ques georgianos(14) para impo­ner un apa­ra­to de Esta­do cen­tra­li­za­do y uni­fi­ca­do. En escri­tos como “Acer­ca del pro­ble­ma de las nacio­na­li­da­des o sobre a “autonomización””(15) aler­ta con­tra la redu­ción de la igual­dad nacio­nal a puro for­ma­lis­mo o papel moja­do en manos de la buro­cra­cia par­ti­da­ria rusa. Indi­ca las exa­ge­ra­cio­nes de los diri­gen­tes bol­che­vi­ques de ori­gen geor­gia­na en esa dire­ción (Sta­li­ne, Dzerzhins­ki, Ordzho­ni­kid­ze…) recor­dan­do que “los no rusos rusi­fi­ca­dos siem­pre exa­ge­ran en cuan­to a sus ten­den­cias pura­men­te rusas”.

Con sus con­tra­di­cio­nes y medi­das con­cre­tas dis­cu­ti­bles al calor de una eta­pa con­vul­sa mar­ca­da por las agre­sio­nes per­ma­nen­tes del impe­ria­lis­mo al nue­vo poder sovié­ti­co y la urgen­te nece­si­dad no con­cre­ta­da de que la revo­lu­ción se exten­die­se a nue­vos pue­blos europeos(16), es indu­da­ble el carác­ter fun­dan­te y en muchos aspec­tos ver­da­de­ra­men­te revo­lu­cio­na­rio de las polí­ti­cas bol­che­vi­ques en cues­tión de dere­chos nacio­na­les, cul­tu­ra­les y lingüísticos(17). Prin­ci­pal­men­te en la pri­me­ra déca­da de polí­ti­ca revo­lu­cio­na­ria, fue­ron adop­ta­das todo el tipo de medi­das iné­di­tas de reco­no­ci­mien­to efec­ti­vo de la diver­si­dad a par­tir de la ins­tau­ra­ción de 15 repúblicas.

El reco­rri­do vital y polí­ti­co de Lenin le enfren­tó a un esce­na­rio revo­lu­cio­na­rio impre­vis­to por el mar­xis­mo “clá­si­co” (el Impe­rio Cza­ris­ta), carac­te­ri­za­do por la inmen­sa diver­si­dad nacional(18), en una eta­pa de mun­dia­li­za­ción impe­ria­lis­ta y de fuer­te irrup­ción de las luchas nacio­na­les como suje­to polí­ti­co tam­bién impre­vis­to. El olfa­to polí­ti­co y las con­vic­cio­nes demo­crá­ti­cas de Lenin le lle­vá­rom a asu­mir, teo­ri­zar y sumar a ese nue­vo suje­to al pro­yec­to revo­lu­cio­na­rio, enfren­tán­do­se com las evi­den­tes cir­cuns­tán­cias adver­sas de un esce­na­rio mar­ca­do por la gue­rra civil y la ame­na­za exte­rior a la con­ti­nui­dad revolucionaria.

Sin embar­go, tam­bién se vio obli­ga­do a enfren­tar­se a las caren­cias del pro­pio Par­ti­do Bol­che­vi­que en la asun­ción de las nove­do­sas tesis leni­nis­tas en el plan nacio­nal, un Par­ti­do Bol­che­vi­que mayo­ri­ta­ria­men­te for­ma­do por diri­gen­tes y cua­dros rusos o rusi­fi­ca­dos e insu­fi­cien­te­men­te sen­si­bles al ver­da­de­ro reco­no­ci­mien­to de los dere­chos nacio­na­les de las nacio­nes no rusas incor­po­ra­das al Esta­do plu­ri­na­cio­nal sovié­ti­co. Fru­to del carác­ter fuer­te­men­te cen­tra­li­za­do del par­ti­do en torno al pro­le­ta­ria­do pro­pia­men­te ruso (la mayor par­te de las nacio­nes opri­mi­das por el Impe­rio Ruso care­cían de fuer­tes movi­mien­tos obre­ros), la revo­lu­ción fue des­de el ini­cio muy con­di­cio­na­da por ese predomínio.

Hoy es fácil com­pro­bar la razón obje­ti­va de Lenin al preo­cu­par­se con la ten­den­cia a la pro­gre­si­va rusi­fi­ca­ción por par­te de la ascen­den­te buro­cra­cia sovié­ti­ca. Con la implo­sión de la URSS, el resur­gi­men­to de movi­mien­tos dis­gre­ga­do­res dejó en evi­den­cia la sub­sis­ten­cia de luchas nacio­na­les no resuel­tas en su interior.

Des­pués de Leni­ne… La lucha nacio­nal al fren­te en los pro­ce­sos revo­lu­cio­na­rios del siglo XX

El papel his­tó­ri­co de Lenin al fren­te del movi­mien­to revo­lu­cio­na­rio mun­dial en el pri­mer cuar­to del siglo XX abrió paso para la com­preen­sión y el lan­za­mien­to de luchas nacio­na­les por todo el pla­ne­ta. El papel de los pue­blos opri­mi­dos en el pro­gra­ma bol­che­vi­que, defen­di­do sobre todo por el pro­pio Lenin, fue segui­do de la inde­pen­den­cia irlan­de­sa, rati­fi­can­do la posi­ción de Marx ante el con­flic­to ya a media­dos del siglo ante­rior. Ese fue úni­ca­men­te el ini­cio de toda una serie de pro­ce­sos revo­lu­cio­na­rios con pro­ta­go­nis­mo de los pue­blos opri­mi­dos como suje­to polí­ti­co en un esce­na­rio inter­na­cio­nal carac­te­ri­za­do por la hege­mo­nía impe­ria­lis­ta. Revo­lu­cio­nes de fuer­te con­te­ni­do nacio­nal como la chi­na, la viet­na­mi­ta, la corea­na o la cuba­na, pero tam­bién pro­ce­sos de libe­ra­ción nacio­nal como el arge­lino, el ango­lano, el con­go­lés, etc. Con mayor o menor éxi­to, el hecho nacio­nal con­ti­núa sien­do cen­tral en las luchas que se dan hoy ante nues­tros ojos.

Teó­ri­cos como Ho Chi Minh y expe­rien­cias como la viet­na­mi­ta no sólo die­ron con­ti­nui­dad a la teo­ri­za­ción leni­nis­ta, sino que tam­bién le die­ron nue­vos per­fi­les y des­bor­da­ron sus limi­ta­cio­nes. Nadie duda hoy de lo acer­ta­do de la rup­tu­ra del movi­mien­to comu­nis­ta de libe­ra­ción nacio­nal en Viet­Nam con el Par­ti­do Comu­nis­ta Fran­cés. Tesis defen­di­da por Ho, por su par­te fun­da­dor del PCF en 1920, que denun­ció abier­ta­men­te los pre­jui­cios del pro­le­ta­ria­do de las metró­po­lis y el papel ren­tis­ta de los esta­dos colo­nia­les, ver­da­de­ros pará­si­tos en rela­ción a los pue­blos colonizados(19).

Lo mis­mo pue­de decir­se de otros revo­lu­cio­na­rios a lo lar­go del siglo XX, entre los cua­les úni­ca­men­te cita­re­mos dos casos des­ta­ca­dos: el lati­no­ame­ri­cano Ernes­to Che Gue­va­ra y el afri­cano Patri­ce Lumum­ba, ambos ase­si­na­dos por el impe­ria­lis­mo y segui­do­res de la teo­ría leni­nis­ta de la libe­ra­ción nacional.

No corres­pon­de en estas pági­nas abor­dar las luchas anti­im­pe­ria­lis­tas de libe­ra­ción nacio­nal a lo lar­go del siglo XX, pero sí apun­tar la vita­li­da­de de las mis­mas tan­to en los mar­cos de lucha estric­ta­men­te colo­nia­les como en los neo­co­lo­nia­les; tan­to en la peri­fe­ria del sis­te­ma mun­do como en los cen­tros del capi­ta­lis­mo mun­dial, que en la actua­li­dad atra­vie­san una pro­fun­da mul­ti­cri­sis, con­fir­man­do la pro­gre­si­va deca­den­cia y dege­ne­ra­ción de un modo de pro­duc­ción com­ple­ta­men­te mun­dia­li­za­do y cre­cien­te­men­te financerizado.

Sin que eso jus­ti­fi­que cual­quier exen­ción de la dura tarea de crea­ción de pen­sa­mien­to pro­pio, tal como el pro­pio Vla­dí­mir Ilich se vio obli­ga­do a hacer duran­te su tra­yec­to­ria mili­tan­te, cree­mos impres­cin­di­ble el estu­dio inten­so y pro­fun­di­za­do de su pen­sa­mien­to aún en nues­tros días. Como fuen­te impres­cin­di­ble para una ade­cua­da y efec­ti­va apli­ca­ción del mar­xis­mo a la Gali­za del siglo XXI, sin copias ni míme­ses absur­das, el leni­nis­mo debe for­mar par­te de la muni­ción teó­ri­ca para la lucha de libe­ra­ción nacio­nal de nacio­nes opri­mi­das por el impe­ria­lis­mo como es la Gali­za de nues­tros días.

Notas

1 Trans­na­cio­na­li­za­ción y des­na­cio­na­li­za­ción. Ensa­yos sobre el capi­ta­lis­mo con­tem­po­rá­neo. Rafael Cer­van­tes et alii. Ed. Tri­bu­na Lati­no­ame­ri­ca­na. Bue­nos Aires, 2000.

2 Con des­ta­que para los pue­blos esla­vos del sur (che­cos, eslo­va­cos, bós­nios, ser­bios, eslo­vé­nios…) acu­sa­dos de cola­bo­ra­cio­nis­mo con los Impe­rios zaris­ta y aus­tría­co con­tra los levan­ta­mien­tos libe­ra­les-pro­gre­sis­tas en la pro­pia Aus­tria, Hun­gria, Polo­nia e Italia.

3 En una car­ta a Kautsky en 1882, refi­rién­do­se a Polo­nia (some­ti­da al Impe­rio ruso), escri­be: “…Libe­rar­se de la opre­sión nacio­nal es la con­di­ción bási­ca de todo desa­rro­llo salu­da­ble y libre… no es tarea nues­tra disua­dir a los pola­cos de sus esfuer­zos para ganar las con­di­cio­nes de su desa­rro­llo futu­ro, o decir­les que des­de un pun­to de vis­ta inter­na­cio­nal su inde­pen­den­cia nacio­nal es cues­tión com­ple­ta­men­te secun­da­ria, cuan­do, al con­tra­rio, es la con­di­ción de toda cola­bo­ra­ción internacional”.

4 Más allá de la inter­ven­ción en el movi­mien­to obre­ro inglés, con impor­tan­te pre­sen­cia irlan­de­sa, recor­de­mos que la com­pa­ñe­ra de Engels era de esa nacionalidad.

5 Corres­pon­den­cia de Marx a Engels. Lon­dres, 20 de junio de 1866.

6 Natio­na­lism & Socia­lism. Mar­xist and labor theo­ries of Natio­na­lism te lo 1917. Hora­ce B. Davis, 1967.

7 Un estu­dio divul­ga­ti­vo de los dife­ren­tes auto­res y auto­ras mar­xis­tas en rela­ción a la cues­tión nacio­nal pue­de ser con­sul­ta­do nuna obra bien cono­ci­da en Gali­za: Patria o Tie­rra Nai? Ensa­yos sobre la Cues­tión Nacio­nal, de Michael Löwy. Edi­cións Laio­ven­to, 1999.

8 Lenin y las nacio­nes. Javier Villa­nue­va, Edi­to­rial Revo­lu­ción, 1987.

9 En Gali­za, Cas­te­lao y el con­jun­to del gale­guis­mo pri­me­ro y del nacio­na­lis­mo que rena­ce en la déca­da de 60 del siglo pasa­do des­pués, fai sus las tesis esta­li­nia­nas en la defi­ni­ción “obe­ti­va” de la nación a par­tir del “catá­lo­go cerra­do” pro­pues­to por el diri­gen­te de ori­gen georgiano.

10 En 1918, la Decla­ra­ción de los Dere­chos del Pue­blo Tra­ba­ja­dor y Explo­ta­do ape­la a la for­ma­ción de una fede­ra­ción de repú­bli­cas sovié­ti­cas con base en la uniom libre y volun­ta­ria de los dife­ren­tes pue­blos que a integraran.

11 Sobre todo en sus escri­tos a par­tir de 1917, Lenin des­ta­ca la volun­tad y la auto­con­si­de­ra­ción por par­te de la comu­ni­dad nacio­nal en cues­tión, mani­fes­ta­da por cual­quier vía, como úni­ca con­di­ción para su reco­no­ci­mien­to como nación.

12 “Notas crí­ti­cas sobre la cues­tión nacio­nal”, V. I. Leni­ne. 3 de mayo de 1913.

13 “Balan­ce de la dis­cu­sión acer­ca de la auto­de­ter­mi­na­ción”, V.I. Leni­ne, julio de 1916.

14 No pue­de dejar de indi­car­se el ante­ce­den­te de la inva­sión de la Repú­bli­ca de Geor­gia (enton­ces bajo gobierno men­che­vi­que, con inde­pen­den­cia reco­no­ci­da a par­tir de 1920) por el Ejér­ci­to rojo en 1921, con acuer­do del con­jun­to de la dire­ción bol­che­vi­que (inclui­dos Lenin, Sta­lin y Trotsky), segui­da de su sovie­ti­za­ción for­za­da. En nues­tra opi­nión, se tra­tó de una atua­ción anti­de­mo­crá­ti­ca que sen­tó las bases de los pro­ble­mas que se siguie­ron, como la inter­ven­ción chau­vi­nis­ta-buro­crá­ti­ca diri­gi­da por Sta­lin con­tra el cri­te­rio de Lenin en los años 22 – 23 o la insu­rrec­ción diri­gi­da por los mayo­ri­ta­rios men­che­vi­ques geor­gia­nos con­tra el poder bol­che­vi­que en el año 24.

15 Notas de 30 y 31 de diciem­bre de 1922, den­tro de la “Car­ta al Con­gre­so” dic­ta­da por un Lenin con­va­les­cien­te a su secre­ta­ria entre 23 y 31 de diciem­bre de ese año.

16 Podría citar­se la errá­ti­ca y fra­ca­sa­da deci­sión de con­du­cir el Ejér­ci­to Rojo a las puer­tas de la capi­tal pola­ca en 1920, como res­pues­ta a la pre­via inva­sión pola­ca del terri­to­rio ucra­niano. La deci­sión con­tó, en la dire­ción bol­che­vi­que, con el apo­yo de Lenin y el voto con­tra­rio de Sta­lin y Trotsky.

17 Unas polí­ti­cas que, entre otras cosas, redu­je­ron el anal­fa­be­tis­mo en el con­jun­to de la Unión a la míni­ma expre­sión en dos déca­das, vei­cu­li­zan­do la ense­ñan­za en las len­guas pro­pias que, en muchos casos, fue­ron escri­tas por pri­me­ra vez con su ins­ti­tu­cio­na­li­za­ción por el nue­vo poder soviético.

18 Toda­vía en la actua­li­dad se esti­ma por enci­ma del cen­te­nar el núme­ro de nacio­nes exis­ten­tes en el inte­rior de las que fue­ron fron­te­ras de la URSS.

19 Habrá que recor­dar que Lenin se enfren­tó ya en tiem­pos de la II Inter­na­cio­nal a las ten­den­cias de algu­nas corrien­tes socia­lis­tas euro­peas para asu­mir una “polí­ti­ca colo­nial socia­lis­ta”, a tra­vés de la cual huma­ni­za­rían los efec­tos del colo­nia­lis­mo en simul­tá­neo con una “polí­ti­ca civi­li­za­do­ra” en rela­ción a los “pue­blos atra­sa­dos” colo­nais. En el Con­gre­so de Stutt­gart de 1907, el holan­dés Van Kol, fun­da­dor del Par­ti­do Social­de­mó­cra­ta de ese país, lle­ga a pre­gun­tar a los anti­im­pe­ria­lis­tas ?¿Quie­ren renun­ciar, inclu­so que sea en el pre­sen­te, a las rique­zas incal­cu­la­bles de las colo­nias?. El pro­pio Leni­ne, que reco­no­ce al pro­le­ta­ria­do euro­peo como bene­fi­cia­rio en par­te del expó­lio colo­nial, valo­ra el deba­te ese mis­mo año, en su tex­to “El Con­gre­so socia­lis­ta inter­na­cio­nal de Stuttgart”.

Gale­go

Repro­du­zi­mos a ver­som alar­ga­da do tex­to de Mau­rí­cio Cas­tro publi­ca­do no nº 73 do Abrente.

A ques­tom nacio­nal no mar­xis­mo tem sido obje­to de umha impor­tan­te pro­duçom teó­ri­ca que par­te dos fun­da­do­res, Karl Marx e Frie­de­rich Engels, se bem é pre­ci­so afir­mar des­de já que nom foi um tema cen­tral em nen­gum deles, nem é a mar­xis­ta a pri­mei­ra corren­te de pen­sa­men­to inter­es­sa­da no assun­to. De fac­to, foi pre­ci­sa­men­te a par­tir de Leni­ne, e coin­ci­din­do com o des­en­vol­vi­men­to da fase impe­ria­lis­ta do capi­ta­lis­mo ao lon­go do sécu­lo XX, que se pro­du­zí­rom os mais impor­tan­tes con­tri­bu­tos para a teo­ria e para as lui­tas nacio­nais nas corren­tes revo­lu­cio­ná­rias marxistas.

Indo bre­ve­men­te aos iní­cios, deve­mos indi­car a par­cial com­preen­som de algumhas impor­tan­tes impli­caçons do fenó­meno nacio­nal e do nacio­na­lis­mo polos pri­mei­ros teó­ri­cos mar­xis­tas e das outras corren­tes da esquer­da no sécu­lo XIX. Acha­mos que o rele­vo da ques­tom nacio­nal par­te da ori­gem mes­ma do capi­ta­lis­mo como modo de pro­duçom, na medi­da que a explo­raçom, a opres­som e o domí­nio de umhas naçons sobre outras cons­ti­tuem um aspe­to da mes­ma tota­li­da­de social e uni­ver­sal: a explo­raçom, opres­som e domí­nio que se dá no inte­rior de umha for­maçom social con­cre­ta den­tro do modo de pro­duçom capitalista.

Isto é assim por­quan­to hoje sabe­mos bem que o pró­prio des­en­vol­vi­men­to his­tó­ri­co do capi­ta­lis­mo nom pode­ria ter che­ga­do ao grau de des­en­vol­vi­men­to glo­bal atual sem a funçom de inter­cám­bio des­igual e sem o espó­lio ili­mi­ta­do veri­fi­ca­do polas gran­des potên­cias capi­ta­lis­tas euro­peias em relaçom às suas coló­nias. Foi isso que per­mi­tiu o ava­nço tec­no­ló­gi­co e eco­nó­mi­co neces­sá­rio para a uni­ver­sa­li­zaçom do capi­ta­lis­mo como pro­ces­so histórico1 a par­tir dos esta­dos-naçom cen­trais em que sur­giu o mun­do burguês.

Marx e Engels: A visom a par­tir do capi­ta­lis­mo ava­nça­do europeu

É um fac­to bem conhe­ci­do o nas­ci­men­to his­tó­ri­co do esta­do-naçom como for­ma jurí­di­co-ins­ti­tu­cio­nal ao ser­viço da expan­som mer­can­til e indus­trial no ascen­so da bur­gue­sia como nova clas­se diri­gen­te, no seu lon­go pro­ces­so de afir­maçom que lhe per­mi­tiu ultra­pas­sar os limi­tes das velhas relaçons de pro­duçom. A subs­ti­tuiçom pri­mei­ro fac­tual e depois legal da relaçom sala­rial entre patrons e tra­balha­do­res, o sus­ten­to jurí­di­co do esta­do de direi­to como legi­ti­maçom das novas nor­mas impos­tas à divi­som do tra­balho e a neces­sá­ria aber­tu­ra de um mer­ca­do úni­co esta­tal aju­dam a enten­der o ava­nço, a par e pas­so, das novas for­mas de capi­ta­lis­mo e as novas for­mas esta­tais ao seu serviço.

É essa cons­ta­taçom por par­te dos pró­prios Marx e Engels no coraçom da Euro­pa des­en­vol­vi­da do sécu­lo XIX (Ingla­te­rra) que os levou a afir­ma­rem essa nova for­ma esta­tal como fac­to pro­gres­si­vo nom ape­nas na pró­pria Euro­pa (onde a sua Ale­manha natal sofria um atra­so socio­eco­nó­mi­co refle­ti­do no atra­so na cons­ti­tuiçom da nova naçom uni­fi­ca­da), mas no res­to do pla­ne­ta. O oti­mis­mo com que ambos auto­res enxer­ga­vam a expan­som do mode­lo cen­tral euro­peu a outras regions do mun­do, como a Ásia ou a Amé­ri­ca, expli­ca o apoio sem reser­vas à colo­ni­zaçom india­na por par­te do impe­ria­lis­mo bri­tá­ni­co, à ane­xaçom terri­to­rial mexi­ca­na por par­te do jovem capi­ta­lis­mo nor­te-ame­ri­cano ou mes­mo a sua erra­da ava­liaçom da figu­ra e do papel de Simón Bolí­var. Na sua visom, a impo­siçom de mode­los capi­ta­lis­tas ava­nça­dos con­soan­te o padrom euro­peu leva­ria as naçons ins­ta­la­das em modos de pro­duçom atra­sa­dos à con­for­maçom de pro­le­ta­ria­dos capa­zes de lide­rar futu­ros pro­ces­sos revolucionários.

Já no caso do con­ti­nen­te euro­peu, o cri­té­rio de Marx e, sobre­to­do, de Engels enfren­tá­rom con­tra­diçons entre a con­de­na dos cha­ma­dos “povos sem his­tó­ria”, con­si­de­ra­dos inca­pa­zes de pro­ta­go­ni­zar a sua pró­pria eman­ci­paçom e, por isso, con­de­na­dos à des­apa­riçom pola inexo­rá­vel impo­siçom do corres­pon­den­te Esta­do-Naço­m2, por­ta­dor do capi­ta­lis­mo; e os que, inca­pa­zes até aí de cons­truir o seu pró­prio Esta­do, pro­ta­go­ni­za­vam pro­ces­sos que ambos vírom com aber­ta simpatia3. Para além do seu “tra­di­cio­nal” apoio ao movi­men­to nacio­nal pola­co, espe­cial­men­te sig­ni­fi­ca­ti­vo vai ser o que dam ao inde­pen­den­tis­mo irlan­dês. Sig­ni­fi­ca­ti­vo, nom só por­que con­tra­di a sua visom meca­ni­cis­ta em relaçom às coló­nias ame­ri­ca­nas e asiá­ti­cas, mas tam­bém por­que ambos vivem em Ingla­te­rra, conhe­cen­do de per­to esse con­fli­to nacional4, cada vez mais aci­rra­do con­for­me ava­nça o sécu­lo XIX, atin­gin­do for­mas insu­rrec­cio­nais por par­te do movi­men­to feniano irlandês.

As suces­si­vas recom­po­siçons do capi­ta­lis­mo inglês após cada cri­se, a abso­rçom do movi­men­to car­tis­ta polo sis­te­ma, a inte­graçom dos outro­ra com­ba­ti­vos sin­di­ca­tos para se limi­ta­rem à lui­ta por melho­rias sala­riais, as votaçons maio­ri­tá­rias con­tra os par­ti­dos ope­rá­rios na déca­da de 60… Engels iden­ti­fi­ca o sig­ni­fi­ca­ti­vo pro­gres­so e inte­graçom do pro­le­ta­ria­do inglês no capi­ta­lis­mo como resul­ta­do do espó­lio das coló­nias. Daí ao apoio expres­so à “coló­nia bran­ca” irlan­de­sa, é só um pas­so que ambos cama­ra­das nom demo­rá­rom a dar com total cla­re­za, ava­nçan­do para posiçons de maior coerên­cia com os obje­ti­vos liber­ta­do­res do marxismo.

Impla­cá­vel fren­te ao cos­mo­po­li­tis­mo e às teses proudho­nia­nas de des­pre­zar qual­quer con­fli­to nacio­nal como “pre­con­cei­to anti­qua­do”, Marx escre­ve a Engels em 1866, comen­tan­do a dis­cus­som num encon­tro entre dife­ren­tes corren­tes ope­rá­rias em Lon­dres, no qual alguns fran­ce­ses defen­diam a dis­so­luçom em peque­nas comu­nas asso­cia­das como alter­na­ti­va à con­for­maçom dos moder­nos esta­dos: “Os ingle­ses rírom mui­to quan­do come­cei dizen­do que o nos­so ami­go Lafar­gue e outro que aca­ba­vam de abo­lir as nacio­na­li­da­des, nos fala­vam em ‘fran­cês’, quer dizer, um idio­ma que nom com­preen­diam 910 par­tes do audi­tó­rio. Depois suge­rim que por negaçom das nacio­na­li­da­des, Lafar­gue pare­cia enten­der, mui­to incons­cien­te­men­te, a abso­rçom delas na exem­plar naçom francesa”5.

Afi­nal… os ope­rá­rios tenhem pátria?

Nom é obje­to des­tas linhas abor­dar­mos a posiçom de Marx e Engels na ques­tom nacio­nal, mas acha­mos impor­tan­te ter­mos situa­do alguns traços gerais, por­quan­to som a base sobre a qual Leni­ne irá cons­truir a sua pró­pria teo­ria e prá­ti­ca. É por isso que acho útil abor­dar, nem que seja de manei­ra bre­ve, a famo­sa polé­mi­ca sobre a posiçom de Marx fren­te à relaçom entre os ope­rá­rios e a pátria.

Dife­ren­tes auto­res e movi­men­tos polí­ti­cos, sobre­to­do ao lon­go do sécu­lo XX, inter­pre­tá­rom de manei­ra diver­sa a sen­te­nça mar­xia­na, con­ti­da no Mani­fes­to Comu­nis­ta, segun­do a qual “Os ope­rá­rios nom tenhem pátria”.

Segun­do Hora­ce B. Davis, estu­dio­so das relaçons his­tó­ri­cas entre socia­lis­mo e nacionalismo6, hou­vo quem a inter­pre­tas­se a afir­maçom de Marx como “pura retó­ri­ca sar­cás­ti­ca”. Porém, levando‑a a sério, admi­ti­ria três interpretaçons:

1. A inca­pa­ci­da­de do pro­le­ta­ria­do para des­en­vol­ver qual­quer cul­tu­ra nacio­nal devi­do à posiçom de extre­ma explo­raçom que pade­ce no capitalismo.

2. O pro­le­ta­ria­do só “terá pátria” quan­do tomar o con­tro­lo do Esta­do atra­vés de um pro­ces­so revo­lu­cio­ná­rio, daí que “ain­da nom tenha pátria”.

3. A clas­se ope­rá­ria é por defi­niçom “inter­na­cio­nal”, por­tan­to é irre­le­van­te a sua ads­criçom nacio­nal. Este argu­men­to iria ao encon­tro da visom defen­di­da por Baku­nin, nom por Marx, no seio da I Internacional.

A inter­pre­taçom que figer­mos tem a sua impor­tán­cia, por­quan­to afe­ta a neces­sá­ria dis­ti­nçom entre inter­na­cio­na­lis­mo e cos­mo­po­li­tis­mo. Sen­do indu­bi­tá­vel o cará­ter inter­na­cio­na­lis­ta do mar­xis­mo des­de a pri­mei­ra hora, tan­to Marx como Engels com­ba­tê­rom as posiçons cos­mo­po­li­tas no seio da I Inter­na­cio­nal, como de manei­ra bre­ve apon­ta­mos nos dous exem­plos aci­ma repro­du­zi­dos. Quer dizer, inter­na­cio­na­lis­mo nom sig­ni­fi­ca indis­ti­nçom ou dis­so­luçom das iden­ti­da­des nacionais.

É cer­to que a assu­nçom das lui­tas nacio­nais tem em Marx e Engels limi­tes em par­te depen­den­tes da sua “cre­nça” no padrom de des­en­vol­vi­men­to “pro­gres­si­vo” con­soan­te o mode­lo euro­peu até a revo­luçom socia­lis­ta. Daí deri­va tam­bém a sua pre­fe­rên­cia polos gran­des espaços esta­tais como arti­cu­laçom do inter­na­cio­na­lis­mo entre povos indus­tria­li­za­dos ava­nça­dos. Porém, tam­bém é cer­to que a evo­luçom do pen­sa­men­to de ambos teó­ri­cos da revo­luçom os levou a umha cada vez mais fir­me assu­nçom das lui­tas dos povos opri­mi­dos e em nen­gum caso defen­dê­rom a des­apa­riçom das naçons como cara­te­rís­ti­ca da futu­ra socie­da­de comunista.

Entre as limi­taçons obje­ti­vas que mar­cá­rom as abor­da­gens de Marx e Engels ao pro­ble­ma nacio­nal, have­rá que ter em con­ta que, se bem a sua obra apon­ta a ten­dên­cia do movi­men­to do capi­tal para a con­cen­traçom e para a mun­dia­li­zaçom, nen­gum deles assis­tiu ao sur­gi­men­to dos mono­pó­lios e da fase imperialista.

Depois de Marx-Engels e antes de Leni­ne: Entre o chau­vi­nis­mo e a insu­fi­cien­te com­preen­som do fac­to nacional

O gran­de con­tri­bu­to de Leni­ne foi, sem dúvi­da, ultra­pas­sar as carên­cias dos auto­res que, seguin­do o mar­xis­mo, ten­tá­rom rea­li­zar umha atua­li­zaçom da com­preen­som e do pro­gra­ma revo­lu­cio­ná­rio no plano nacio­nal. Karl Kautsky, Otto Bauer, Gueor­gui Plekha­nov, Rosa Luxem­bur­go, Leon Trotsky, Josif Sta­li­ne… com mui­to dife­ren­tes graus de com­preen­som e inter­pre­taçom do fac­to nacio­nal na nova fase impe­ria­lis­ta, coin­ci­dem ao pro­ta­go­ni­zar aná­li­ses insu­fi­cien­tes ou des­fo­ca­das por diver­sas cau­sas. Do chau­vi­nis­mo kauts­kis­ta, que o leva, jun­to ao con­jun­to da II Inter­na­cio­nal, a defen­der a bur­gue­sia do seu pró­prio país em 1914; até o meca­ni­cis­mo cos­mo­po­li­ta de Plekha­nov, pai dos mar­xis­tas rus­sos, que acre­di­ta na pro­gres­si­va “eli­mi­naçom das dife­re­nças nacio­nais”; o deter­mi­nis­mo eco­no­mi­cis­ta de Rosa Luxem­bur­go, que nega qual­quer via­bi­li­da­de nacio­nal ao seu pró­prio povo, o pola­co; ou o cul­tu­ra­lis­mo de Bauer e os aus­tro­mar­xis­tas; assim como o ecle­ti­cis­mo de Trotsky, a caminho entre o cul­tu­ra­lis­mo e o eco­no­mi­cis­mo; e a rígi­da recei­ta sta­li­nia­na, cara­te­ri­za­da pola insu­fi­cien­te dis­ti­nçom entre o nacio­na­lis­mo da naçom opres­so­ra e o nacio­na­lis­mo da naçom oprimida7.

Sem entrar­mos no des­en­vol­vi­men­to das dife­ren­tes visons sobre o assun­to no cam­po do mar­xis­mo, sim que­re­mos salien­tar que foi em deba­te com esses auto­res e auto­ras, entre outros, assim como na esco­la prá­ti­ca da tra­je­tó­ria his­tó­ri­ca de 25 anos de mili­tán­cia revo­lu­cio­ná­ria, que Vla­dí­mir Illitch per­fi­lou a mais madu­ra teo­ri­zaçom mar­xis­ta para o capi­ta­lis­mo mono­po­lis­ta des­en­vol­vi­do dian­te dos seus olhos ao lon­go do pri­mei­ro quar­tel do sécu­lo XX.

Leni­ne: as naçons opri­mi­das como sujei­tos polí­ti­cos ao ser­viço da revoluçom

Como pri­mei­ra cara­te­rís­ti­ca do pen­sa­men­to de Leni­ne, já des­de 1903, em que começa a escre­ver sobre o assun­to, deve­mos des­ta­car o reconhe­ci­men­to explí­ci­to do direi­to de auto­de­ter­mi­naçom e o rejei­ta­men­to aber­to da opres­som nacio­nal. De fac­to, o POSDR (Par­ti­do Ope­rá­rio Social demo­cra­ta Rus­so) con­ver­teu-se nes­se ano no pri­mei­ro par­ti­do mar­xis­ta a incluir no seu pro­gra­ma o direi­to de autodeterminaçom.

Até a Revo­luçom de 1905, pode­mos afir­mar, com o estu­dio­so Javier Villa­nue­va, que a sua é umha “defe­sa pas­si­va” dos direi­tos nacio­nais, com escas­sa dedi­caçom teó­ri­ca e umha cla­ra des­con­si­de­raçom prá­ti­ca quan­to à impor­tán­cia da reso­luçom do pro­ble­ma nacio­nal no inte­rior do Impé­rio russo8.

A revo­luçom de 1905 regis­ta umha muda­nça de ten­dên­cia, com o pro­ta­go­nis­mo do movi­men­to de liber­taçom nacio­nal na Fin­lán­dia, onde se regis­tam as maio­res mobi­li­zaçons. Ape­sar do definha­men­to do movi­men­to revo­lu­cio­ná­rio nos anos que se seguem à derro­ta, a par­tir de 1912 o fator nacio­nal ganha peso táti­co na lui­ta polí­ti­ca nova­men­te ascen­den­te con­tra o Cza­ris­mo. Os povos opri­mi­dos em que nom se tinham mani­fes­ta­do expres­sons de afir­maçom nacio­nal em ter­mos polí­ti­cos começam a fazer fren­te à cres­cen­te rus­si­fi­caçom força­da de um nacio­na­lis­mo Gram-Rus­so exa­cer­ba­do, teme­ro­so de per­der os seus pri­vi­lé­gios nacionais.

Leni­ne, que sem­pre tinha reconhe­ci­do os direi­tos nacio­nais como prin­cí­pio demo­crá­ti­co, assu­me ago­ra umha posiçom ati­va, inte­gran­do-os como par­te da impres­cin­dí­vel acu­mu­laçom de forças revo­lu­cio­ná­rias. É nes­ta altu­ra e nes­se con­tex­to de maior pro­ta­go­nis­mo do fator nacio­nal que pede a um “mara­vilho­so geor­giano” que ela­bo­re um tra­balho que poda ser­vir de base à orien­taçom polí­ti­ca do Par­ti­do Bol­che­vi­que. O arti­go “O mar­xis­mo e a ques­ton nacio­nal” é con­cluí­do em 1913, fican­do como o mais impor­tan­te tex­to teó­ri­co ela­bo­ra­do por Sta­li­ne. Ape­sar das suas carên­cias, algumhas das suas teses fica­rám como refe­rên­cia duran­te déca­das para as esquer­das liga­das à III Inter­na­cio­nal pós-Leni­ne e nom só9.

Porém, no inter­va­lo entre 1913 e a mor­te de Leni­ne, o tra­balho de Sta­li­ne nem cum­priu a tare­fa para a qual tinha sido ela­bo­ra­do, nem o pró­prio Vla­dí­mir Ilitch o citou na sua cada vez mais abun­dan­te ela­bo­raçom teó­ri­ca sobre a maté­ria. Con­to­do, sim dete­ta­mos aspe­tos comuns ao que vai ser o pro­gra­ma bol­che­vi­que até 1917, como a rati­fi­caçom do reconhe­ci­men­to do direi­to de auto­de­ter­mi­naçom ou umha rígi­da nega­ti­va tan­to às pro­pos­tas aus­tro­mar­xis­tas como às fede­ra­ti­vas do Bund (orga­ni­zaçom da esquer­da socia­lis­ta judia no inte­rior da Rús­sia). Em ambos aspe­tos, as cou­sas vam mudar com a vitó­ria revo­lu­cio­ná­ria, abrin­do-se a apli­caçom de polí­ti­cas aná­lo­gas às pro­pos­tas polo aus­tro­mar­xis­mo (em relaçom ao ensino da lín­gua ídi­che à popu­laçom judai­ca na Ucrá­nia e na Bie­lo­rrús­sia) e reconhe­cen­do-se soluçons de tipo fede­ral a nível orga­ni­za­ti­vo do novo Esta­do operário10.

Nou­tros pon­tos, as teses de Sta­li­ne dis­cor­dam das defen­di­das por Leni­ne nos anos seguin­tes. É o caso do psi­co­lo­gis­mo (“psi­co­lo­gia pecu­liar”, “fisio­no­mia espi­ri­tual” e “comu­ni­da­de de psi­co­lo­gia”, chama‑o Sta­li­ne) e da “exigên­cia” de umha tabe­la fecha­da de cara­te­rís­ti­cas impres­cin­dí­veis para a “cata­lo­gaçom” de umha comu­ni­da­de huma­na como nacio­nal. Som elas: “comu­ni­da­de está­vel, his­to­ri­ca­men­te for­ma­da e sur­gi­da sobre a base da comu­ni­da­de de idio­ma, de terri­tó­rio, de vida eco­nó­mi­ca e de psi­co­lo­gia, mani­fes­ta­da esta na comu­ni­da­de de cul­tu­ra”. Segun­do o autor do tex­to, “bas­ta com que fal­te nem que seja só um des­ses traços, para que a naçom dei­xe de ser tal”.

Tam cho­can­te como a “exigên­cia” do refe­ri­do “catá­lo­go inte­gral”, que Leni­ne des­car­ta expli­ci­ta­men­te em dife­ren­tes escri­tos sobre o assun­to, é a ausên­cia do que o pró­prio Vla­dí­mir Ilitch irá afir­mar como ele­men­to cen­tral para o reconhe­ci­men­to da naçom: A vontade11 e, em con­se­qüên­cia, a exis­tên­cia de um sujei­to polí­ti­co que cons­trói a naçom.

Dá nas vis­tas tam­bém, na visom de Sta­li­ne, a afir­maçom de que, na Euro­pa Oci­den­tal, todos os esta­dos coin­ci­dem com espaços nacio­nais, situan­do o caso irlan­dês como úni­ca exceçom. Con­tra­di assim a sua pró­pria defi­niçom dog­má­ti­ca, pois é evi­den­te a exis­tên­cia de dife­ren­tes comu­ni­da­des nacio­nais no inte­rior da maio­ria dos esta­dos capi­ta­lis­tas do oci­den­te euro­peu. Ao invés, Sta­li­ne con­si­de­ra que a Euro­pa Orien­tal se cara­te­ri­za pola exis­tên­cia de “Esta­dos mul­ti­na­cio­nais”. Esse dife­ren­te tra­ta­men­to dos esta­dos oci­den­tais e orien­tais res­pon­de à exclu­som do fator von­ta­de e, por­tan­to, do cará­ter polí­ti­co da afir­maçom nacio­nal. Isso per­mi­te-lhe tan­to omi­tir a exis­tên­cia das naçons sem Esta­do na Euro­pa Oci­den­tal como reser­var para os impé­rios rus­so e áus­tro-hún­ga­ro a “assu­nçom da tare­fa de uni­fi­car as nacio­na­li­da­des num Esta­do”. No caso da Hun­gria, che­ga a expli­car a cons­truçom do Esta­do-Naçom hún­ga­ro por ser a nacio­na­li­da­de magiar “a mais apta para a orga­ni­zaçom esta­tal” (sic).

Mais umha cara­te­rís­ti­ca do nacio­na­lis­mo expli­ca­do por Sta­li­ne é a insu­fi­cien­te dis­ti­nçom entre naçom opres­so­ra e naçom opri­mi­da, igua­lan­do ambas na dispu­ta inter­bur­gue­sa que, no caso da naçom opri­mi­da, ten­ta arras­tar outras clas­ses sob a ban­dei­ra dos inter­es­ses da “pátria”; umha pátria que Sta­li­ne escre­ve assim, entre aspas.

Coin­ci­de com Leni­ne, entre­tan­to, ao defi­nir a auto­de­ter­mi­naçom como o direi­to à ple­na sepa­raçom, assim como, em simul­tá­neo, à nega­ti­va a favo­re­cer a auto-orga­ni­zaçom do pro­le­ta­ria­do de cada naçom opri­mi­da: “…os ope­rá­rios estám inter­es­sa­dos na fusom com­ple­ta de todos os seus cama­ra­das num exér­ci­to inter­na­cio­nal úni­co…”. Só após a che­ga­da ao poder do Par­ti­do Bol­che­vi­que muda­rá Leni­ne a sua posiçom nes­se terreno, defen­den­do a fede­raçom tan­to a nível de par­ti­do como do novo Esta­do ope­rá­rio: a Uniom de Repú­bli­cas Socia­lis­tas Sovié­ti­cas (URSS, cria­da em 1922).

Tam­bém coin­ci­dem no reconhe­ci­men­to da Suíça como mais ava­nça­da demo­cra­cia bur­gue­sa na abor­da­gem da diver­si­da­de nacio­nal. No caso de Leni­ne, che­ga a pô-la como exem­plo da soluçom da ques­tom lin­güís­ti­ca, con­tra­pon­do o seu mode­lo terri­to­rial com o “cul­tu­ral-nacio­nal” que defen­dia a corren­te aus­tría­ca de Otto Bauer12.

O esque­ma­tis­mo e redu­cio­nis­mo do arti­go de Sta­li­ne vai ser ultra­pas­sa­do em todas as fren­tes polo des­en­vol­vi­men­to teó­ri­co (e prá­ti­co) da linha polí­ti­ca leni­nis­ta nos anos seguin­tes, até 1917 e mais além.

Entre­tan­to, a pas­sa­gem de Kautsky para o cam­po bur­guês com moti­vo da Gue­rra de 1914 ace­le­ra a rup­tu­ra de Leni­ne com o que tinha sido um impor­tan­te refe­ren­te teó­ri­co. A suces­som de acon­te­ci­men­tos e o pro­ta­go­nis­mo cres­cen­te das lui­tas nacio­nais obri­gam-no a ela­bo­rar um qua­dro teó­ri­co pró­prio nos anos seguintes.

Per­fi­la com cla­re­za a dis­ti­nçom entre naçom opres­so­ra e naçom opri­mi­da, par­tin­do da exten­som da posiçom de Marx sobre a Irlan­da, pro­je­tan­do à reali­da­de impe­rial rus­sa o prin­cí­pio de que “um povo que opri­me outro povo nom pode ser livre”. Denun­cia cada vez mais aber­ta­men­te o nacio­na­lis­mo opres­sor rus­so e dete­ta a sua influên­cia no cam­po popu­lar, tal como Marx e Engels tinham dete­ta­do o bri­tá­ni­co no pro­le­ta­ria­do inglês. Situa cla­ra­men­te o movi­men­to popu­lar como sujei­to da auto­de­ter­mi­naçom e reafir­ma o cará­ter polí­ti­co (nom mera­men­te cul­tu­ral nem eco­nó­mi­co) do fac­to nacio­nal; decla­ra a dura­bi­li­da­de dos fenó­me­nos nacio­nais con­tra as teo­rias meca­nis­tas sobre a diluiçom das dife­re­nças entre as naçons e situa no impe­ria­lis­mo a cau­sa para umha explo­som de lui­ta nas peque­nas naçons euro­peias que favo­re­ce­rám a lui­ta do pro­le­ta­ria­do socialista13.

No plano inter­na­cio­nal, ape­la à inclu­som do prin­cí­pio de auto­de­ter­mi­naçom nos pro­gra­mas dos esta­dos euro­peus mais ava­nça­dos, rom­pen­do com a incon­se­qüen­te omis­som da Euro­pa Oci­den­tal como pal­co das lui­tas de liber­taçom nacio­nal e con­tra­rian­do as teses do arti­go de Staline.

O ano 1917 mar­ca um novo pas­so em fren­te. Coin­ci­din­do com cri­se revo­lu­cio­ná­ria rus­sa, Leni­ne já aban­do­nou a ideia da bon­da­de intrín­se­ca da inte­gri­da­de terri­to­rial do Impé­rio. Os direi­tos nacio­nais som incor­po­ra­dos ao pro­gra­ma revo­lu­cio­ná­rio, jun­to à rei­vin­di­caçom da terra e dos sovie­tes como orga­nis­mos de nova demo­cra­cia popu­lar. Ele­men­tos alheios até aí ao pro­gra­ma bol­che­vi­que, con­se­gue assim ganhar sim­pa­tias nas popu­laçons das naçons opri­mi­das, arti­cu­lar a estra­té­gia ope­rá­ria-cam­po­ne­sa e pre­pa­rar o ascen­so da corren­te bol­che­vi­que nos órgaos de duplo poder ao lon­go do ano 17.

Só como mos­tra do pen­sa­men­to ava­nça­do de Leni­ne na com­preen­som do fac­to nacio­nal, entre os núme­ro­sos tex­tos publi­ca­dos duran­te esse ano, salien­ta­mos dous exem­plos da sua apos­ta no reconhe­ci­men­to da naçom em ter­mos de sujei­to polí­ti­co e von­ta­de, con­tra o recei­tuá­rio dog­má­ti­co do seu cama­ra­da geor­giano pos­te­rior­men­te ado­ta­do pola III Internacional.

“…O que é pecu­liar na Rús­sia é a gigan­tes­ca­men­te rápi­da transiçom da vio­lên­cia sel­va­gem para o mais requin­ta­do engano. A ques­tom fun­da­men­tal é a renún­cia às ane­xaçons nom de pala­vra, mas de fac­to. Rech anda a uivar pola decla­raçom da social-demo­cra­cia de que a incor­po­raçom de Cour­land na Rús­sia é ane­xaçom; é toda incor­po­raçom de umha naçom con­tra a sua von­ta­de, sem impor­tar se tem um idio­ma pró­prio, em tan­to ela se con­si­de­rar a ela pró­pria como naçom dife­ren­te. Isto é um pre­con­cei­to dos Gram-Rus­sos, cul­ti­va­do duran­te sécu­los…” (V. I. Leni­ne. Das Atas da Con­fe­rên­cia de toda a Rús­sia do Par­ti­do Bol­che­vi­que. Março de 1917) (negri­to incor­po­ra­do por mim).

“Será con­si­de­ra­do ane­xa­do qual­quer terri­tó­rio, cuja popu­laçom, no trans­cur­so das últi­mas déca­das (des­de a segun­da meta­de do sécu­lo XIX), tenha expres­sa­do a sua dis­con­for­mi­da­de com a incor­po­raçom do seu terri­tó­rio a um outro Esta­do, ou com a sua situaçom den­tro do Esta­do; quer essa dis­con­for­mi­da­de tenha sido expres­sa em escri­tos, quer em reso­luçons par­la­men­ta­res, assem­bleias, reunions con­celhias ou outros orga­nis­mos simi­la­res, em docu­men­tos esta­tais e diplo­má­ti­cos, sur­gi­dos do movi­men­to nacio­nal nou­tros terri­tó­rios, em con­fli­tos nacio­nais, cho­ques, dis­túr­bios, etc” (V. I. Leni­ne. Obras Com­ple­tas em espanhol, T. XXVII, p 460. Ed. Akal)

Leni­ne, a coerên­cia e o com­pro­mis­so com as lui­tas nacio­nais depois de 1917

Até aqui vimos, de manei­ra esque­má­ti­ca, o des­en­vol­vi­men­to do pen­sa­men­to de Leni­ne ava­nçar ao rit­mo dos acon­te­ci­men­tos polí­ti­cos, sem­pre estrei­ta­men­te liga­do ao pul­so da reali­da­de e das neces­si­da­des do ava­nço da lui­ta revolucionária.

Pode­ria haver quem acu­sas­se essa evo­luçom leni­nis­ta de sim­ples opor­tu­nis­mo ou ins­tru­men­ta­li­zaçom da lui­ta dos povos opri­mi­dos. Porém, acha­mos que a ten­dên­cia foi antes a con­trá­ria. Das decla­raçons favo­rá­veis alheias de com­pro­mis­so prá­ti­co real dos pri­mei­ros anos, o Par­ti­do Bol­che­vi­que ava­nçou, nom sem con­tra­diçons e mes­mo con­tan­do com sig­ni­fi­ca­ti­vas forças pro­xi­mas do chau­vi­nis­mo rus­so ou com escas­sa com­preen­som da impor­tán­cia da ques­tom nacio­nal. Leni­ne situou-se aí à fren­te da corren­te mais com­pro­me­ti­da com os direi­tos nacio­nais dos povos opri­mi­dos polo Impé­rio Rus­so e, umha vez toma­do o poder, a sua iden­ti­fi­caçom com essas lui­tas nom dei­xou de aumen­tar, em con­tra­diçom com seto­res impor­tan­tes da diri­gên­cia bolchevique.

De fac­to, os pri­mei­ros anos de polí­ti­ca revo­lu­cio­ná­ria no poder supu­gé­rom um sal­to sem pre­ce­den­tes no grau de reconhe­ci­men­to des­ses direi­tos, incluin­do o aces­so de dúzias de lín­guas ao sis­te­ma de ensino, a criaçom de ins­ti­tuiçons nacio­nais pró­prias e o reconhe­ci­men­to da inde­pen­dên­cia da Fin­lán­dia (1917) pri­mei­ro e da Poló­nia, Estó­nia, Letó­nia e Lituá­nia a con­ti­nuaçom (1918).

Tam­bém supu­gé­rom, na últi­ma eta­pa da sua vida, um dos moti­vos do con­fron­to de Leni­ne com um setor da diri­gên­cia do par­ti­do, enca­beça­da polo geor­giano Josif Sta­li­ne (Comis­sá­rio do Povo para as Nacio­na­li­da­des), nos anos 1922 e 1923, com moti­vo da polí­ti­ca apli­ca­da na Geór­gia, pas­san­do por cima dos cri­té­rios dos pró­prios diri­gen­tes bol­che­vi­ques georgianos14 para impor um apa­relho de Esta­do cen­tra­li­za­do e uni­fi­ca­do. Em escri­tos como “A res­pei­to do pro­ble­ma das nacio­na­li­da­des ou sobre a ‘autonomizaçom’”15 aler­ta con­tra a reduçom da igual­da­de nacio­nal a puro for­ma­lis­mo ou a águas de bacalhau em maos da buro­cra­cia par­ti­dá­ria rus­sa. Apon­ta para os exa­ge­ros dos diri­gen­tes bol­che­vi­ques de ori­gem geor­gia­na nes­sa direçom (Sta­li­ne, Dzerzhins­ki, Ordzho­ni­kid­ze…) lem­bran­do que “os nom rus­sos rus­si­fi­ca­dos sem­pre exa­ge­ram quan­to às suas ten­dên­cias pura­men­te russas”.

Com as suas con­tra­diçons e medi­das con­cre­tas dis­cu­tí­veis no calor de umha eta­pa con­vul­sa mar­ca­da polas agres­sons per­ma­nen­tes do impe­ria­lis­mo ao novo poder sovié­ti­co e a pre­men­te neces­si­da­de nom con­cre­ti­za­da de que a revo­luçom se espalhas­se em novos povos europeus16, nom há dúvi­da sobre o cará­ter fun­dan­te e em mui­tos aspe­tos ver­da­dei­ra­men­te revo­lu­cio­ná­rio das polí­ti­cas bol­che­vi­ques em maté­ria de direi­tos nacio­nais, cul­tu­rais e lingüísticos17. Prin­ci­pal­men­te na pri­mei­ra déca­da de polí­ti­ca revo­lu­cio­ná­ria, fôrom ado­ta­das todo o tipo de medi­das iné­di­tas de reconhe­ci­men­to efe­ti­vo da diver­si­da­de a par­tir da ins­tau­raçom de 15 repúblicas.

O per­cur­so vital e polí­ti­co de Leni­ne enfren­tou-no a um cená­rio revo­lu­cio­ná­rio num pal­co impre­vis­to polo mar­xis­mo “clás­si­co” (o Impé­rio Cza­ris­ta), cara­te­ri­za­do pola imen­sa diver­si­da­de nacional18, numha eta­pa de mun­dia­li­zaçom impe­ria­lis­ta e de for­te irru­pçom das lui­tas nacio­nais como sujei­to polí­ti­co impre­vis­to. O olfa­to polí­ti­co e as con­vi­cçons demo­crá­ti­cas de Leni­ne levá­rom-no a assu­mir, teo­ri­zar e somar esse novo sujei­to ao pro­je­to revo­lu­cio­ná­rio, enfren­tan­do as evi­den­tes cir­cuns­tán­cias adver­sas de um cená­rio mar­ca­do pola gue­rra civil e a ameaça exte­rior à con­ti­nui­da­de revolucionária.

Porém, tam­bém se viu obri­ga­do a enfren­tar as carên­cias do pró­prio Par­ti­do Bol­che­vi­que na assu­nçom das inova­do­ras teses leni­nis­tas no plano nacio­nal, um Par­ti­do Bol­che­vi­que maio­ri­ta­ria­men­te for­ma­do por diri­gen­tes e qua­dros rus­sos ou rus­si­fi­ca­dos e insu­fi­cien­te­men­te sen­sí­veis ao ver­da­dei­ro reconhe­ci­men­to dos direi­tos nacio­nais das naçons nom rus­sas incor­po­ra­das ao Esta­do plu­ri­na­cio­nal sovié­ti­co. Fru­to do cará­ter for­te­men­te cen­tra­li­za­do do par­ti­do em torno do pro­le­ta­ria­do pro­pria­men­te rus­so (a maior par­te das naçons opri­mi­das polo Impé­rio Rus­so care­ciam de for­tes movi­men­tos ope­rá­rios), a revo­luçom foi des­de o iní­cio mui­to con­di­cio­na­da por esse predomínio.

Hoje é fácil com­pro­var a razom obje­ti­va de Leni­ne ao se preo­cu­par com a ten­dên­cia à pro­gres­si­va rus­si­fi­caçom por par­te da ascen­den­te buro­cra­cia sovié­ti­ca. Com a implo­som da URSS, o res­sur­gi­men­to de movi­men­tos dis­gre­ga­do­res dei­xou em evi­dên­cia a sub­sis­tên­cia das bri­gas nacio­nais nom resol­vi­das no seu interior.

Depois de Leni­ne… A lui­ta nacio­nal à fren­te nos pro­ces­sos revo­lu­cio­ná­rios do sécu­lo XX

O papel his­tó­ri­co de Leni­ne à fren­te do movi­men­to revo­lu­cio­ná­rio mun­dial no pri­mei­ro quar­tel do sécu­lo XX abriu pas­sa­gem para a com­preen­som e o lança­men­to de lui­tas nacio­nais um pou­co por todo o pla­ne­ta. O papel dos povos opri­mi­dos no pro­gra­ma bol­che­vi­que, defen­di­do sobre­to­do polo pró­prio Leni­ne, foi segui­do da inde­pen­dên­cia irlan­de­sa, rati­fi­can­do a posiçom de Marx peran­te o con­fli­to já em mea­dos do sécu­lo ante­rior. Esse foi só o iní­cio de toda umha série de pro­ces­sos revo­lu­cio­ná­rios com pro­ta­go­nis­mo dos povos opri­mi­dos como sujei­to polí­ti­co num pal­co inter­na­cio­nal cara­te­ri­za­do pola hege­mo­nia impe­ria­lis­ta. Revo­luçons de for­te con­teú­do nacio­nal como a chi­ne­sa, a viet­na­mi­ta, a corea­na ou a cuba­na, mas tam­bém pro­ces­sos de liber­taçom nacio­nal como o arge­lino, o ango­lano, o con­go­lês, etc. Com maior ou menor êxi­to, o fac­to nacio­nal con­ti­nua a ser cen­tral nas lui­tas que con­ti­nuam hoje dian­te dos nos­sos olhos.

Teó­ri­cos como Ho Chi Minh e expe­riên­cias como a viet­na­mi­ta nom só dérom con­ti­nui­da­de à teo­ri­zaçom leni­nis­ta, como lhe dérom novos con­tor­nos e ultra­pas­sá­rom as suas limi­taçons. Nin­guém duvi­da hoje do acer­ta­do da rup­tu­ra do movi­men­to comu­nis­ta de liber­taçom nacio­nal no Viet Name com o Par­ti­do Comu­nis­ta Fran­cês. Tese defen­di­da por Ho, por sua vez fun­da­dor do PCF em 1920, que denun­ciou aber­ta­men­te os pre­con­cei­tos do pro­le­ta­ria­do das metró­po­les e o papel ren­dis­ta dos esta­dos colo­niais, ver­da­dei­ros para­si­tas em relaçom aos povos colonizados19.

O mes­mo pode dizer-se dou­tros revo­lu­cio­ná­rios ao lon­go do sécu­lo XX, entre os quais só refe­ri­re­mos dous casos sobran­cei­ros: o latino-ame­ri­cano Ernes­to Che Gue­va­ra e o afri­cano Patri­ce Lumum­ba, ambos assas­si­na­dos polo impe­ria­lis­mo e segui­do­res da teo­ria leni­nis­ta da liber­taçom nacional.

Nom corres­pon­de nes­tas pági­nas abor­dar as lui­tas anti-impe­ria­lis­tas de liber­taçom nacio­nal ao lon­go do sécu­lo XX, mas sim apon­tar a vita­li­da­de das mes­mas tan­to nos qua­dros de lui­ta estri­ta­men­te colo­niais como nos neo­co­lo­niais; tan­to na peri­fe­ria do sis­te­ma mun­do e como nos cen­tros do capi­ta­lis­mo mun­dial, que na atua­li­da­de atra­ves­sam umha pro­fun­da mul­ti­cri­se, con­fir­man­do a pro­gres­si­va deca­dên­cia e dege­ne­raçom de um modo de pro­duçom com­ple­ta­men­te mun­dia­li­za­do e cres­cen­te­men­te financeirizado.

Sem que isso jus­ti­fi­que qual­quer ise­nçom da dura tare­fa de criaçom de pen­sa­men­to pró­prio, tal como o pró­prio Vla­dí­mir Ilich se viu obri­ga­do a fazer duran­te a sua tra­je­tó­ria mili­tan­te, acha­mos impres­cin­dí­vel o estu­do inten­so e apro­fun­da­do do seu pen­sa­men­to ain­da nos nos­sos dias. Como fon­te impres­cin­dí­vel para umha ade­qua­da e efe­ti­va apli­caçom do mar­xis­mo à Gali­za do sécu­lo XXI, sem cópias nem míme­ses absur­das, o leni­nis­mo deve fazer par­te da muniçom teó­ri­ca para a lui­ta de liber­taçom nacio­nal de naçons opri­mi­das polo impe­ria­lis­mo como é a Gali­za dos nos­sos dias.

1Transnacionalización y des­na­cio­na­li­za­ción. Ensa­yos sobre el capi­ta­lis­mo con­tem­po­rá­neo. Rafael Cer­van­tes et alii. Ed. Tri­bu­na Lati­no­ame­ri­ca­na. Bue­nos Aires, 2000.

2Com des­ta­que para os povos esla­vos do sul (che­cos, eslo­va­cos, bós­nios, sér­vios, eslo­vé­nios…) acu­sa­dos de cola­bo­ra­cio­nis­mo com os Impé­rios Cza­ris­ta e aus­tría­co con­tra os levan­ta­men­tos libe­rais-pro­gres­sis­tas na pró­pria Áus­tria, Hun­gria, Poló­nia e Itália.

3Numha car­ta a Kautsky em 1882, refe­rin­do-se à Poló­nia (sub­me­ti­da ao Impé­rio rus­so), escre­ve: “…Liber­tar-se da opres­som nacio­nal é a con­diçom bási­ca de todo des­en­vol­vi­men­to sau­dá­vel e livre… Nom é tare­fa nos­sa dis­sua­dir­mos os pola­cos dos seus esfo­rços para ganha­rem as con­diçons do seu des­en­vol­vi­men­to futu­ro, ou dizer-lhes que de um pon­to de vis­ta inter­na­cio­nal a sua inde­pen­dên­cia nacio­nal é ques­tom com­ple­ta­men­te secun­dá­ria, quan­do, ao invés, é a con­diçom de toda cola­bo­raçom internacional”.

4Para além da inter­ve­nçom no movi­men­to ope­rá­rio inglês, com impor­tan­te pre­se­nça irlan­de­sa, lem­bre­mos que a com­panhei­ra de Engels era des­sa nacionalidade.

5Correspondência de Marx a Engels. Lon­dres, 20 de junho de 1866.

6Nacionalism & Socia­lism. Mar­xist and labor theo­ries of Natio­na­lism to 1917. Hora­ce B. Davis, 1967.

7Um estu­do divul­ga­ti­vo dos dife­ren­tes auto­res e auto­ras mar­xis­tas em relaçom à ques­tom nacio­nal pode ser con­sul­ta­do numha obra bem conhe­ci­da na Gali­za: Patria ou Terra Nai? Ensaios sobre a Cues­tión Nacio­nal, de Michael Löwy. Edi­cións Laio­ven­to, 1999.

8Lenin y las nacio­nes. Javier Villa­nue­va, Edi­to­rial Revo­lu­ción, 1987.

9Na Gali­za, Cas­te­lao e o con­jun­to do gale­guis­mo pri­mei­ro e do nacio­na­lis­mo que renas­ce na déca­da de 60 do sécu­lo pas­sa­do depois, fai suas as teses esta­li­nia­nas na defi­niçom “obe­ti­va” da naçom a par­tir do “catá­lo­go fecha­do” pro­pos­to polo diri­gen­te de ori­gem georgiana.

10Em 1918, a Decla­raçom dos Direi­tos do Povo Tra­balha­dor e Explo­ra­do ape­la à for­maçom de umha fede­raçom de repú­bli­cas sovié­ti­cas com base na uniom livre e volun­tá­ria dos dife­ren­tes povos que a integrassem.

11Sobretodo nos seus escri­tos a par­tir de 1917, Leni­ne des­ta­ca a von­ta­de e a auto­con­si­de­raçom por par­te da comu­ni­da­de nacio­nal em ques­tom, mani­fes­ta­da por qual­quer via, como úni­ca con­diçom para o seu reconhe­ci­men­to como naçom.

12“Notas crí­ti­cas sobre a ques­tom nacio­nal”, V. I. Leni­ne. 3 de maio de 1913.

13“Balanço da dis­cus­som a res­pei­to da auto­de­ter­mi­naçom”, V.I. Leni­ne, julho de 1916.

14Nom pode dei­xar de indi­car-se o ante­ce­den­te da inva­som da Repú­bli­ca da Geór­gia (na altu­ra sob governo men­che­vi­que, com inde­pen­dên­cia reconhe­ci­da a par­tir de 1920) polo Exér­ci­to ver­melho em 1921, com acor­do do con­jun­to da direçom bol­che­vi­que (incluí­dos Leni­ne, Sta­li­ne e Trotsky), segui­da da sua sovie­ti­zaçom força­da. Em nos­sa opi­niom, tra­tou-se de umha atuaçom anti­de­mo­crá­ti­ca que sen­tou as bases dos pro­ble­mas que se seguí­rom, como a inter­ve­nçom chau­vi­nis­ta-buro­crá­ti­ca diri­gi­da por Sta­li­ne con­tra o cri­té­rio de Leni­ne em 22 – 23 ou a insu­rreiçom diri­gi­da polos maio­ri­tá­rios men­che­vi­ques geor­gia­nos con­tra o poder bol­che­vi­que em 24.

15Notas de 30 e 31 de dezem­bro de 1922, den­tro da “Car­ta ao Con­gres­so” dita­da por um Leni­ne con­va­les­cen­te à secre­tá­ria entre 23 e 31 de dezem­bro des­se ano.

16Poderia citar-se a erra­da e fra­cas­sa­da deci­som de con­du­zir o Exér­ci­to Ver­melho às por­tas da capi­tal pola­ca em 1920, como res­pos­ta à pré­via inva­som pola­ca do terri­tó­rio ucra­niano. A deci­som con­tou, na direçom bol­che­vi­que, com o apoio de Leni­ne e o voto con­trá­rio de Sta­li­ne e Trotsky.

17Umhas polí­ti­cas que, entre outras cou­sas, redu­zí­rom o anal­fa­be­tis­mo no con­jun­to da Uniom à míni­ma expres­som em duas déca­das, vei­cu­lan­do o ensino nas lín­guas pró­prias que, em mui­tos casos, fôrom escri­tas pola pri­mei­ra vez com a sua ins­ti­tu­cio­na­li­zaçom polo novo poder soviético.

18Ainda na atua­li­da­de se esti­ma aci­ma da cen­te­na o núme­ro de naçons exis­ten­tes no inte­rior do que fôrom as fron­tei­ras da URSS.

19Haverá que lem­brar que Leni­ne enfren­tou já em tem­pos da II Inter­na­cio­nal as ten­dên­cias de algu­nas corren­tes socia­lis­tas euro­peias para assu­mir umha “polí­ti­ca colo­nial socia­lis­ta”, atra­vés da qual huma­ni­za­riam os efei­tos do colo­nia­lis­mo em simul­tá­neo com umha “polí­ti­ca civi­li­za­do­ra” em relaçom aos “povos atra­sa­dos” colo­nais. No Con­gres­so de Stutt­gart de 1907, o holan­dês Van Kol, fun­da­dor do Par­ti­do Social-Demo­cra­ta des­se país, che­ga a per­gun­tar aos anti-impe­ria­lis­tas “que­rem renun­ciar, ain­da que seja no pre­sen­te, às rique­zas incal­cu­lá­veis das coló­nias?”. O pró­prio Leni­ne, que reconhe­ce o pro­le­ta­ria­do euro­peu como bene­fi­ciá­rio em par­te do espó­lio colo­nial, ava­lia o deba­te nes­se mes­mo ano, no seu tex­to “O Con­gres­so socia­lis­ta inter­na­cio­nal de Stuttgart”.

Artikulua gustoko al duzu? / ¿Te ha gustado este artículo?

Twitter
Facebook
Telegram

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *