En dos expo­si­cio­nes de arte sovié­ti­co en Madrid- Mau­ri­cio Castro

En el últi­mo fin de sema­na de octu­bre tuve oca­sión de visi­tar en Madrid dos expo­si­cio­nes artís­ti­cas rela­cio­na­das con el mayor acon­te­ci­mien­to polí­ti­co del pasa­do siglo: la revo­lu­ción pro­le­tá­ria que dio ori­gen a la URSS en 1917.

Mis esca­sas refe­ren­cias sobre esas dos mues­tras artís­ti­cas par­tían del cono­ci­mien­to de algu­nas obras de Ale­xandr Dei­ne­ka, pro­ta­go­nis­ta de la expo­si­ción pre­sen­te en la Fun­da­ción Juan March des­de ini­cios del mes de octu­bre has­ta media­dos de enero; y por la crí­ti­ca nega­ti­va a la ideo­lo­gi­za­ción reac­cio­na­ria que carac­te­ri­za la expo­si­ción de la madri­le­ña Casa Encen­di­da, sobre la crea­ción artís­ti­ca en la URSS entre 1917 y 1945.

En un caso y en otro, mi visi­ta col­mó mis expec­ta­ti­vas y me sir­vió para cono­cer direc­ta­men­te, a tra­vés de cen­te­na­res de obras con­cre­tas, un poco mejor la pro­du­ción de las dos eta­pas artís­ti­cas que cara­te­ri­za­ron la expe­rien­cia sovié­ti­ca: la de la van­guar­dia de los años 20 y la del lla­ma­do rea­lis­mo socia­lis­ta, a par­tir de 1933.

En cuan­to a Dei­ne­ka, artis­ta cuya tra­yec­to­ria pro­fe­sio­nal comen­zó en 1917 y atra­ve­só varias déca­das de la Rusia sovié­ti­ca has­ta su muer­te en 69, la con­tem­pla­ción de sus gran­des óleos sólo con­fir­mó mi ren­di­ción incon­di­cio­nal ante la belle­za monu­men­tal de su obra. La épi­ca ilus­tra­ción de epi­so­dios de la lucha revo­lu­cio­na­ria, la repre­sen­ta­ción del patrón esté­ti­co del hom­bre y de la mujer nue­va comu­nis­ta, la figu­ra colec­ti­va de la obre­ra y del obre­ro como pro­ta­go­nis­ta de su pro­pia his­to­ria en el pro­ce­so de cons­tru­ción socia­lis­ta, el genio nun­ca total­men­te doma­do por los rígi­dos esque­mas impe­ran­tes en las déca­das de 30 y 40… mi pre­via atrac­ción por su obra, que úni­ca­men­te cono­cía a tra­vés de pre­ca­rias repro­duc­cio­nes de sus mosai­cos, óleos, posters, mura­les, dibu­jos y ilus­tra­cio­nes, se vio con­fir­ma­da y has­ta aumen­ta­da por la reali­dad de la con­tem­pla­ción direc­ta de su obra, inclui­da su céle­bre “Defen­sa de Petrogrado”.

En favor de los orga­ni­za­do­res de la expo­si­ción del pin­tor de Kursk, díga­se que fue­ron bas­tan­te equi­li­bra­dos y res­pec­tuo­sos en tér­mi­nos ideo­ló­gi­cos, no sólo con la obra y tra­yec­to­ria vital del artis­ta, sino con la inte­li­gen­cia del nume­ro­so públi­co que ya la há visi­ta­do y aún lo podrá hacer has­ta ini­cios del año pró­xi­mo en Madrid.

Lo mis­mo no pue­de decir­se de la segun­da expo­si­ción que visi­té el pasa­do domin­go, en la Casa Encen­di­da, ins­ti­tui­ción cul­tu­ral pro­pie­dad de Caja Madrid, que orga­ni­zó, con el apo­yo de los gobier­nos espa­ñol y ruso, una sig­ni­fi­ca­ti­va pano­rá­mi­ca de la acti­vi­dad cul­tu­ral sovié­ti­ca en el perio­do 1917 – 1945. La mues­tra toma su nom­bre, “La caba­lle­ría roja”, del libro de rela­tos sobre la gue­rra civil escri­to por Isaac Babel, publi­ca­do por pri­me­ra vez en 1929, y del famo­so óleo de Malié­vitch, de 1930, que reci­be a las per­so­nas que visi­tan la pri­me­ra de las cin­co salas que com­po­nen este reco­rri­do artístico.

La sen­sa­ción tras la visi­ta es con­tra­di­tó­ria por varios moti­vos. El emo­cio­nan­te encuen­tro con la pro­duc­ción artís­ti­ca de la pri­me­ra revo­lu­ción pro­le­tá­ria triun­fan­te, con unos mate­ria­les y unas ideas que man­tie­nen y trans­mi­ten su vita­li­dad van­guar­dis­ta, cho­ca inme­dia­ta­men­te con el reac­cio­ná­rio dis­cur­so ideo­ló­gi­co de la guía y de bue­na par­te del catá­lo­go de la expo­si­ción. La reduc­ción al absur­do apli­ca­da a la riquís­si­ma acti­vi­dad crea­do­ra de aque­llos inten­sos años difí­cil­men­te resis­te el jui­cio crí­ti­co de cual­quier per­so­na que visi­te esta amplia mues­tra artística.

Refe­ren­cias cons­tan­tes al «régi­men», a la supues­ta fal­ta de liber­tad crea­do­ra en los artis­tas, inclu­so a un inven­ta­do des­pre­cio por par­te de Lenin en rela­ción al arte, cuyo exclu­si­vo inte­rés sería ser­vir para la defor­ma­ción de las masas… bur­das con­fu­sio­nes tem­po­ra­les entre los pro­duc­tos del cul­to a la per­so­na­li­dad esta­li­nis­ta y las auda­ces crea­cio­nes van­guar­dis­tas de la déca­da ante­rior, tam revo­lu­cio­na­rias como libres.

Sin embar­go, las gra­ves acu­sa­cio­nes en fun­ción del con­te­ni­do ideo­ló­gi­co del arte sovié­ti­co son final­men­te fácil­men­te des­mon­ta­bles con tan sólo obser­var los tin­tes ideo­ló­gi­cos de los rea­li­za­do­res de esta expo­si­ción. No exis­te mira­da neu­tral ni en la pro­du­ción ni en la crí­ti­ca artís­ti­ca ‑en reali­da­de, en nin­gu­na acti­vi­dad humana‑, sien­do la pers­pec­ti­va pater­na­lis­ta y los aires de supe­rio­ri­dad de sus orga­ni­za­do­res una bue­na mues­tra de la fal­sa neu­tra­li­dad ideo­ló­gi­ca capitalista.

Mien­tras escu­cha­ba la narra­ti­va nada obje­ti­va con que la guía nos con­du­cía por el supre­ma­tis­mo de Malié­vitch y por el foto­mon­ta­je inau­gu­ra­do en los car­te­les de Klu­cis, a tra­vés del cons­truc­ti­vis­mo de Rod­chen­ko y Ste­pá­no­va, has­ta el tea­tro de Meyerhold y los figu­ri­nes de los her­ma­nos Sten­berg, el arte ana­lí­ti­co de Filó­nov y la expe­ri­men­ta­ción sono­ra de Avraá­mov y Shol­po… no podía dejar de pre­gun­tar­me quien habría dota­do a Caja Madrid de la auto­ri­dad con que juz­ga, a par­tir de las for­mas pos­mo­der­nas del capi­ta­lis­mo deca­den­te actual, la gran explo­sión crea­ti­va que duran­te años fue cata­li­za­da por la revo­lu­ción soviética.

La res­pues­ta es sim­ple: la posi­ción de poder per­mi­te aún hoy que, fren­te al pro­ta­go­nis­mo que 1917 atri­bu­yó la una arte colec­ti­vo y ajeno al mer­ca­do, los patro­nes del supues­to mer­ca­do libre con­ti­nua impo­nien­do lo que es bueno y malo y a mani­pu­lar la his­to­ria sin pudor. Des­pués de todo, ellos for­man par­te de las mis­mas cla­ses domi­nan­tes que pro­ta­go­ni­zan los sten­cils crí­ti­cos con que Maya­kovs­ki ador­nó las vitri­nas de la ROSTA, den­tro de la marea de denun­cia artís­ti­ca, revo­lu­cio­na­ria y de masas que siguió a la vic­to­ria bolchevique.

Pero el encuen­tro entre sen­sa­cio­nes con­tra­dic­tó­rias no afec­tó sólo al dis­cur­so ideo­ló­gi­co anti­co­mu­nis­ta que empa­pa la expo­si­ción, lo que por otra par­te era per­fec­ta­men­te pre­vi­si­ble en fun­ción de los pro­mo­to­res de la ini­cia­ti­va. Impre­sio­na más cono­cer el final de una par­te impor­tan­te de los artí­fi­ces del nue­vo arte sovié­ti­co que ilu­mi­nó el mun­do en los años diez y vein­te del siglo pasa­do: un final para­le­lo a la dege­ne­ra­ción pro­gre­si­va del impul­so revo­lu­cio­na­rio en las déca­das siguien­tes. Fue ese, sin duda, un tris­te e ime­re­ci­do final para una corrien­te artís­ti­ca y para un pro­yec­to libe­ra­dor de la huma­ni­dad que, sin embar­go, sir­ve aún hoy como refe­ren­cia fun­da­men­tal para la con­quis­ta de la nue­va civi­li­za­ción con que todas y todos ellos soñaban.

Como sim­ple expec­ta­dor y jun­to a los cen­te­na­res de visi­tan­tes, con­clu­yo la doble visi­ta a las salas de expo­si­cio­nes madri­le­ñas con ganas de reco­men­dar la asis­ten­cia y con­ven­ci­do de que el sue­ño de aque­lla gera­ción pue­de ali­men­tar, en par­tes igua­les, el arte y la lucha de los pue­blos en esta épo­ca de gran­de bar­bá­rie capi­ta­lis­ta. La supera­ción del capi­ta­lis­mo sigue sien­do hoy, como en 1917, el mayor desa­fío al que la huma­ni­dad se enfrenta.

Em duas expo­siçons de arte sovié­ti­ca em Madrid

Mau­rí­cio Castro

No últi­mo fim de sema­na de outu­bro tivem oca­siom de visi­tar em Madrid duas expo­siçons artís­ti­cas rela­cio­na­das com o maior acon­te­ci­men­to polí­ti­co do pas­sa­do sécu­lo: a revo­luçom pro­le­tá­ria que deu ori­gem à URSS em 1917.

As minhas escas­sas refe­rên­cias sobre essas duas mos­tras artís­ti­cas par­tiam do conhe­ci­men­to de algumhas obras de Ale­xandr Dei­ne­ka, pro­ta­go­nis­ta da expo­siçom paten­te na Fun­da­ción Juan March des­de iní­cios do mês de outu­bro até mea­dos de janei­ro; e pola crí­ti­ca nega­ti­va à ideo­lo­gi­zaçom reacio­ná­ria que envol­ve a expo­siçom da madri­le­na Casa Encen­di­da, sobre a criaçom artís­ti­ca na URSS entre 1917 e 1945.

Num caso e nou­tro, a minha visi­ta col­ma­tou as minhas expe­ta­ti­vas e ser­viu-me para conhe­cer dire­ta­men­te, atra­vés de cen­te­nas de obras con­cre­tas, um pou­co melhor a pro­duçom das duas eta­pas artís­ti­cas que cara­te­ri­zá­rom a expe­riên­cia sovié­ti­ca: a da van­guar­da dos anos 20 e a do cha­ma­do rea­lis­mo socia­lis­ta, a par­tir de 1933.

Quan­to a Dei­ne­ka, artis­ta cuja tra­je­tó­ria pro­fis­sio­nal começou em 1917 e atra­ves­sou várias déca­das da Rús­sia sovié­ti­ca até a sua mor­te em 69, a con­tem­plaçom dos seus gran­des óleos só con­fir­mou a minha ren­diçom incon­di­cio­nal peran­te a bele­za monu­men­tal da sua obra. A épi­ca ilus­traçom de epi­só­dios da lui­ta revo­lu­cio­ná­ria, a repre­sen­taçom do padrom esté­ti­co do homem e da mulher nova comu­nis­ta, a figu­ra cole­ti­va da ope­rá­ria e do ope­rá­rio como pro­ta­go­nis­ta da sua pró­pria his­tó­ria no pro­ces­so de cons­truçom socia­lis­ta, o génio nun­ca total­men­te doma­do polos rígi­dos esque­mas impe­ran­tes nas déca­das de 30 e 40… a minha pré­via atraçom pola sua obra, que só conhe­cia atra­vés de pre­cá­rias repro­duçons dos seus mosai­cos, óleos, posters, murais, des­enhos e gra­vu­ras, viu-se con­fir­ma­da e ain­da ultra­pas­sa­da pola reali­da­de da con­tem­plaçom dire­ta da sua obra, incluí­da a sua céle­bre “Defe­sa de Petrogrado”.

Em favor dos pro­mo­to­res da expo­siçom do pin­tor de Kursk, diga-se que fôrom bas­tan­te equi­li­bra­dos e res­pei­to­sos em ter­mos ideo­ló­gi­cos, nom só com a obra e tra­je­tó­ria vital do artis­ta, mas com a inte­li­gên­cia do nume­ro­so públi­co que já a visi­tou e ain­da a pode­rá fazê-lo até iní­cios do ano pró­xi­mo em Madrid.

O mes­mo nom pode dizer-se da segun­da expo­siçom que visi­tei no pas­sa­do domin­go, na Casa Encen­di­da, ins­ti­tuiçom cul­tu­ral pro­prie­da­de de Caja Madrid, que orga­ni­zou, com o apoio dos gover­nos espanhol e rus­so, umha sig­ni­fi­ca­ti­va pano­rá­mi­ca da ati­vi­da­de cul­tu­ral sovié­ti­ca no perío­do 1917 – 1945. A mos­tra toma o seu nome, “A cava­la­ria ver­melha”, do livro de rela­tos sobre a gue­rra civil escri­to por Isaac Babel, publi­ca­do pola pri­mei­ra vez em 1929, e do famo­so óleo de Malié­vitch, de 1930, que rece­be as pes­soas que visi­tam a pri­mei­ra das cin­co salas que com­ponhem o per­cur­so artístico.

A sen­saçom depois da visi­ta é con­tra­di­tó­ria por vários moti­vos. O emo­cio­nan­te encon­tro com a pro­duçom artís­ti­ca da pri­mei­ra revo­luçom pro­le­tá­ria triun­fan­te, com uns mate­riais e umhas ideias que man­tenhem e trans­mi­tem a sua vita­li­da­de van­guar­dis­ta, bate logo com o reacio­ná­rio dis­cur­so ideo­ló­gi­co da guia e de boa par­te do catá­lo­go da expo­siçom. A reduçom ao absur­do apli­ca­da à riquís­si­ma ati­vi­da­de cria­do­ra daque­les inten­sos anos difi­cil­men­te resis­te o juí­zo crí­ti­co de qual­quer pes­soa que visi­te esta ampla mos­tra artística.

Refe­rên­cias cons­tan­tes ao «regi­me», à supos­ta fal­ta de liber­da­de cria­do­ra nos artis­tas, inclu­si­ve a um inven­ta­do des­pre­zo por par­te de Leni­ne em relaçom à arte, cujo exclu­si­vo inter­es­se seria ser­vir para a defor­maçom das mas­sas… bur­das con­fu­sons tem­po­rá­rias entre os pro­du­tos do cul­to à per­so­na­li­da­de esta­li­nis­ta e as auda­zes criaçons van­guar­dis­tas da déca­da ante­rior, tam revo­lu­cio­ná­rias como livres.

Porém, as gra­ves acu­saçons em funçom do con­teú­do ideo­ló­gi­co da arte sovié­ti­ca som afi­nal facil­men­te des­mon­tá­veis só com obser­var os tin­tes ideo­ló­gi­cos dos rea­li­za­do­res des­ta expo­siçom. Nom exis­te olhar neu­tral nem na pro­duçom nem na crí­ti­ca artís­ti­ca –na ver­da­de, em nen­gumha ati­vi­da­de huma­na – , sen­do a pers­pe­ti­va pater­na­lis­ta e os ares de superio­ri­da­de dos seus orga­ni­za­do­res umha boa mos­tra da fal­sa neu­tra­li­da­de ideo­ló­gi­ca capitalista.

Enquan­to escui­ta­va a narra­ti­va nada obje­ti­va com que a guia nos con­du­zia polo supre­ma­tis­mo de Malié­vitch e pola foto­mon­ta­gem inau­gu­ra­da nos car­ta­zes de Klu­cis, atra­vés do cons­tru­ti­vis­mo de Rod­chen­ko e Ste­pá­no­va, até o tea­tro de Meyerhold e os figu­ri­nos dos irmaos Sten­berg, a arte ana­lí­ti­ca de Filó­nov e a expe­ri­men­taçom sono­ra de Avraá­mov e Shol­po… nom podia dei­xar de per­gun­tar a mim pró­prio quem teria empos­sa­do Caja Madrid da auto­ri­da­de com que jul­ga, a par­tir dos mol­des pos­mo­der­nos do capi­ta­lis­mo deca­den­te atual, a gran­de explo­som cria­ti­va que duran­te anos foi cata­li­sa­da pola revo­luçom soviética.

A res­pos­ta é sim­ples: a posiçom de poder per­mi­te ain­da hoje que, fren­te ao pro­ta­go­nis­mo que 1917 atri­buiu a umha arte cole­ti­va e alheia ao mer­ca­do, os padrons do dito mer­ca­do livre con­ti­nuem a impor o que é bom e mau e a mani­pu­lar a his­tó­ria sem pudor. Depois de todo, eles fam par­te das mes­mas clas­ses domi­nan­tes que pro­ta­go­ni­zam os sten­cils crí­ti­cos com que Maia­kovs­ki enfei­tou as vitri­nas da ROSTA, den­tro da maré de denún­cia artís­ti­ca, revo­lu­cio­ná­ria e de mas­sas que se seguiu à vitó­ria bolchevique.

Mas o encon­tro entre sen­saçons con­tra­di­tó­rias nom se refe­riu só ao dis­cur­so ideo­ló­gi­co anti­co­mu­nis­ta que empa­pa a expo­siçom, o que por outra par­te era per­fei­ta­men­te pre­vi­sí­vel em funçom dos pro­mo­to­res da ini­cia­ti­va. Impres­sio­na mais conhe­cer o final de umha par­te impor­tan­te dos artí­fi­ces da nova arte sovié­ti­ca que ilu­mi­nou o mun­do nos anos dez e vin­te do sécu­lo pas­sa­do: um final para­le­lo à dege­ne­raçom pro­gres­si­va do impul­so revo­lu­cio­ná­rio nas déca­das seguin­tes. Foi esse, sem dúvi­da, um tris­te e ime­re­ci­do final para umha corren­te artís­ti­ca e para um pro­je­to liber­ta­dor da huma­ni­da­de que, no entan­to, ser­ve ain­da hoje como refe­rên­cia fun­da­men­tal para a con­quis­ta da nova civi­li­zaçom com que todas e todos eles sonhavam.

Como sim­ples expec­ta­dor e jun­to a cen­te­nas de visi­tan­tes, con­cluo a dupla visi­ta às salas de expo­siçons madri­le­nas com von­ta­de de reco­men­dar a assis­tên­cia e con­ven­ci­do de que o sonho daque­la geraçom pode ali­men­tar, em par­tes iguais, a arte e a lui­ta dos povos nes­ta épo­ca de gran­de bar­bá­rie capi­ta­lis­ta. A super­açom do capi­ta­lis­mo con­ti­nua a ser hoje, como em 1917, o maior des­afio que a huma­ni­da­de enfrenta.

Artikulua gustoko al duzu? / ¿Te ha gustado este artículo?

Twitter
Facebook
Telegram

Deja una respuesta

Tu dirección de correo electrónico no será publicada. Los campos obligatorios están marcados con *